بررسی مسئله حجاب در ترکیه

امروزه حجاب در کشور ترکیه بیش از آن که مفهومی سیاسی داشته باشد، نوعی از سبک پوشش فردی به شمار می رود. هرچند کماکان نمی توان منکر نقش آفرینی نمادین حجاب در سپهر سیاسی ترکیه شد. ترکیه در سال های اخیر شاهد ظهور طبقه ای از زنان محجبه شهرنشین بوده که علی رغم داشتن حجاب سر، زیستار روزمره غربی را برگزیده ‌اند و سبک مصرف فرهنگی آن ها نسبتی با زیست عفیفانه زن محجبه ترک ندارد. حضور گسترده مهاجران عرب در ترکیه، بر نوع حجاب زنان ترک تاثیر گذاشته است و هم‌ نشینی حجاب سر با بلوز و شلوار و رواج آن در میان زنان ترک در نتیجه این تسری فرهنگی است.

ضرورت و اهداف پژوهش

حجاب به عنوان نمودی اجتماعی از زن مسلمان در یک سده اخیر در جوامع اسلامی محل بحث بوده است. پس از ورود جریان مدرنیته به جغرافیای اسلامی، حجاب تبدیل به کانون مجادلاتی میان دین داران و مخالفان دین شد. یکی از نقاط عطف مسئله حجاب در جهان اسلام ترکیه است؛ کشوری که از سویی میراث دار تمدن اسلامی عثمانی و از سوی دیگر برآمده از میراث جمهوریت آتاتورکی است. ترکیه تاریخ پرفرازونشیبی از مسئله حجاب را پشت سر گذاشته است. علی رغم چندین دوره ممنوعیت، محدودیت و تبعیض سیاسی و اجتماعی علیه زنان محجبه، کماکان درصد قابل اعتنایی از زنان ترک حجاب دارند. حجاب هرچند در دورانی تبدیل به نمادی مهم برای جریان اسلام گرایی شده بود، اما امروزه بیش از آنکه واجد معنای نمادین سیاسی باشد، نوعی سبک زندگی و پوشش عفیفانه و اسلامی است. ترکیه با پشت سر گذاشتن دوران محدودیت ها علیه حجاب، حالا تبدیل به قطب صنعت حجاب و مد عفیفانه در جهان شده است و سبک پوشش ترکی اسلامی به عنوان اصلی ترین پوشش زنان مسلمان در غرب شناخته می شود. با توجه به لزوم تکمیل دانش پژوهشگران حوزه عفاف و حجاب، پژوهش حاضر درصدد است تا با بررسی وضعیت حجاب در ترکیه، تصویری واقعی و آسیب شناسانه از وضعیت حجاب در این کشور و چالش های آن ارائه دهد.

وضعیت حجاب سر در ترکیه

آنچه در ادامه پژوهش حاضر می آید، خلاصه ای از نتایج بخش حجاب پیمایش ایمان و مذهب در ترکیه (TFRS)  است که بین دسامبر ۲۰۲۱ و می ۲۰۲۲ انجام شده است و نتایج آن در مارس ۲۰۲۳ منتشر شده است. داده ها با نمونه گیری تصادفی از ۱۹۴۲ نفر در سن ۱۸ سال به بالا در ۱۲ ناحیه ترکیه در طبقه بندی آماری ناحیه سطح (۱-NUTS) جمع آوری شده است که هر دو جمعیت شهری و روستایی را نمایندگی می کند. به عنوان بخشی از پیمایش دینداری در ترکیه، از مشارکت کنندگان در مورد مشاهده فراوانی حجاب سر پرسیده شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهند:

• درصد زنانی که به نوعی روسری می پوشند (شامل کسانی که به صورت منظم و نامنظم می پوشند): بررسی ها نشان دهنده این است که ۷۳ درصد زنان در ترکیه به نوعی روسری می پوشند. این امر نشان می دهد که نزدیک به سه چهارم زنان مشارکت کننده بالای ۱۸ سال در ترکیه در این عمل مشارکت دارند. در مقابل ۲۷ درصد مشارکت کنندگان گزارش کرده اند که اصلا روسری نمی پوشند؛
• حدود نصف زنان وقتی بیرون می روند، به طور منظم روسری می پوشند: مطابق داده ها ۴۸ درصد زنان مشارکت کننده، گزارش کرده اند که اغلب یا همیشه موقعی که بیرون می روند روسری می پوشند. در حالی که ۴۷ درصد بیان کرده اند هرگز یا به ندرت می پوشند. درصد کمی از ۶ درصد نیز به کسانی اشاره دارد که گاهی موقع بیرون رفتن روسری سر می کنند؛
• حدود یک چهارم زنان همچنین در خانه روسری می پوشند: تقریبا ۲۷ درصد زنان در ترکیه پوشیدن روسری را «اغلب» یا «همیشه» در خانه گزارش کرده اند، در حالی که ۵۸ درصد پوشیدن روسری در خانه را «هرگز» یا «به ندرت» گزارش کرده اند. ۱۶ درصد باقی مانده از مشارکت کنندگان، کسانی هستند که بعضی اوقات در خانه روسری می پوشند. پوشش حجاب در داخل خانه عمدتا در خانواده هایی رخ می دهد که محرم و نامحرم در کنار یکدیگر زندگی می کنند، مثلا چند برادر باهم در یک خانه به همراه همسرانشان هستند؛
• درصد زنانی که حین عبادت روسری می پوشند: نتایج نشان می دهد که اکثریت زنان بررسی شده (۶۹ درصد) داشتن حجاب سر حین عبادت را «اغلب» یا «همیشه» گزارش کرده اند؛
• یک سوم جوانان در بیرون حجاب سر دارند: بررسی ها نشان می دهند که رواج روسری پوشیدن زنان بیرون در خانه و هنگام عبادت با بالارفتن سن به طور قابل ملاحظه ای افزایش می یابد. برای مثال درصد زنانی که به طور منظم بیرون روسری می پوشند، از ۳۳ درصد در گروه سنی ۱۸ – ۲۴ تا ۷۰ درصد در گروه سنی ۶۵ و بالاتر تغییر می کند. به طور مشابه، درصد زنانی که به طور منظم در خانه روسری می پوشند از ۱۵ درصد در گروه سنی ۱۸ – ۲۴ سال به ۵۷ درصد در گروه سنی ۶۵ و بالاتر افزایش یافته است؛

بررسی گزاره های مرتبط با مفهوم حجاب در ترکیه

مطالعه حاضر تلاش دارد فهم از حجاب را بین ترک ها کشف کند. برای این منظور از مشارکت کنندگان خواسته شد تا موافقتشان را با گزاره های ذیل رتبه بندی کنند. «زنانی که روسری می پوشند می توانند به عنوان قاضی و دادستان کار کنند»، «زنان باید سرشان را بپوشانند» و «روسری یک نماد سیاسی است». فراوانی پاسخ های مشارکت کنندگان به این سؤالات نشان می دهند که:

• زنانی که روسری می پوشند می توانند به عنوان قاضی و دادستان کار کنند: داده ها نشان می دهند که اکثریت پاسخ دهندگان یعنی ۸۵ درصد با این گزاره موافق یا خیلی موافق بودند. در مقابل فقط ۷ درصد پاسخ دهندگان با این گزاره مخالف یا خیلی مخالف بودند. در حالی که ۷ درصد باقی مانده نه موافق بودند و نه مخالف. این یافته ها اظهار می کنند که در ترکیه اجماع عمومی وجود دارد که زنان با حجاب می توانند جایگاه هایی مانند قاضی و دادستان عمومی را در ادارات دولتی به دست بگیرند؛
• زنان باید سرشان را بپوشانند: ۴۴ درصد پاسخ دهندگان با این گزاره موافق یا خیلی موافق هستند که «زنان باید سرشان را بپوشانند»، در حالی که ۳۱ درصد مخالف یا خیلی مخالف بودند. درضمن، ۲۶ درصد مشارکت کنندگان نه با این گزاره موافق بودند و نه مخالف؛
• روسری یک نماد سیاسی است: اکثریت مشارکت کنندگان (۷۴ درصد) اشاره کردند که آنان با این ادعا هم نظر نیستند که حجاب سر یک نماد سیاسی است. در حالی که درصد اندکی (۱۴ درصد) موافقتشان را با این گزاره ابراز کردند، مقدار نسبتا مشابهی نیز (۱۲ درصد) نه موافق هستند و نه مخالف.

بازار حجاب در ترکیه

هرچند بر اساس داده های گزارش جهانی اقتصاد اسلامی ۲۰۲۰ – ۲۰۲۱ ایران بزرگ ترین بازار داخلی پوشاک عفیفانه و اسلامی را داراست، اما در میان کشورهای مسلمان ترکیه بیشترین حجم صادرات پوشاک عفیفانه را دارد. البته چین در صدر این فهرست است و ترکیه و هند پس از چین قرار دارند. اهمیت ترکیه بیش از حجم تولیدات و بازار در جهت دهی و طراحی پوشش اسلامی و عفاف محور است. ترکیه توانسته پیشرو مد اسلامی در جهان باشد. تولیدکنندگان و طراحان مد ترک تنوع گسترده ای از پوشاک اسلامی مانند پوشاک مجلسی اسلامی، لباس ورزشی اسلامی، لباس کار اسلامی و … را فراهم آورده اند. علاوه بر تنوع، توجه به استانداردهای جهانی و قابلیت های صادراتی از دیگر مزایای صنعت مد و پوشاک عفیفانه در ترکیه است. سبک پوشش ترکیه ای امروزه به گسترده ترین نوع حجاب زنان در غرب تبدیل شده و سهم اصلی بازار آنلاین حجاب در ترکیه را خریداران اروپایی در اختیار دارند. از سوی دیگر بازار جهانی پوشاک اسلامی نیز تا سال ۲۰۲۵ اندازه ای در حدود ۸۸ میلیارد دلار خواهد داشت. این در حالی است که به دلیل تغییر تمرکز مصرف کنندگان پوشاک عفیفانه و اسلامی به سمت جوانان، تنوع محصولات نیز افزایش قابل اعتنایی یافته و استانداردهای جهانی نیز در حال تغییر است.

ضرورت ورود ایران به بازار مد اسلامی

علی رغم آنکه در داخل کشور، ایران بزرگ ترین بازار حلال و اسلامی را داراست، اما هیچ سهم جدی ای از بازارهای جهانی را تصاحب نکرده است. این در حالی است که مصرف کنندگان خاص و ثابت این بازار به خودی خود بخش مهمی از سودآوری آن را تضمین کرده است. از سوی دیگر اهمیت فرهنگی آن امری غیر قابل کتمان است. جلب توجه به جذابیت های مصرفی پوشش ایرانی اسلامی برای بازارهای منطقه و جهان، ضرورت فرهنگی در عرصه بین الملل است. واقعیت آن است که پوشاک ایرانی اسلامی برای مخاطب جهانی و منطقه ای کماکان ناشناخته است؛ چادر ایرانی، چادر ملی، مانتوی ایرانی، چارقد و… و ده ها نمونه و نوآورانه از تلفیق چارچوب های پوششی اسلامی با ذائقه ایرانی، همه و همه می توانند تنوع قابل اعتنایی برای به نمایش گذاردن سبک زندگی روزمره ایرانی اسلامی باشند و می توان بر صادرات این محصولات فرهنگی و باز کردن سهمی برای ایران با تکیه بر مزیت های شرعی و فرهنگی آن، در بازارهای جهانی پوشاک اسلامی و عفیفانه تمرکز نمود.

جمع بندی

یکی از نقاط عطف مسئله حجاب در جهان اسلام ترکیه است. این کشور فراز و فرودهای بسیاری را در زمینه حجاب پشت سر گذارده و امروزه در حال تبدیل شدن به قطب صنعت حجاب و مد عفیفانه در جهان شده است. بررسی آمارها در زمینه حجاب در این کشور نشان دهنده این امر است که ۷۳ درصد از زنان ترک نوعی از حجاب سر را استفاده می کنند. حدود نیمی از زنان ترک وقتی بیرون می روند، به طور منظم روسری می پوشند. همچنین حدود یک چهارم زنان ترک در خانه نیز روسری می پوشند. بر اساس بررسی های پژوهش حاضر، علی رغم آنکه ایران بزرگ ترین بازار داخلی حلال و اسلامی را داراست، اما هیچ سهم جدی ای از بازارهای جهانی را بر خلاف کشور ترکیه تصاحب نکرده است. لذا ایران می تواند با تکیه بر ظرفیت های خود در این زمینه، صادرات محصولات فرهنگی خود را در پیش گیرد.

این مطالعه در مرکز رصد فرهنگی کشور در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.