تضییع حقوق سهامداران در دریافت سود مجمع شرکت های بورسی

یکی از اصلی ترین فاکتورها ازنظر سهامداران برای سرمایه گذاری در شرکت های بورسی، سیاست شرکت در قبال تقسیم سود است. «میزان سود پرداختی»، «پرداخت به موقع در صورت تصمیم به تقسیم سود» و «نحوه پرداخت توسط شرکت» همگی از معیارهایی هستند که سرمایه گذاران هنگام تصمیم به خرید یا فروش سهام یک شرکت آن ها را در نظر می گیرند. ملاک تخصیص سود در مجامع شرکت های بورسی دارا بودن سهام در زمان برگزاری مجمعی است که تصمیم به تقسیم سود در آن گرفته می شود. با توجه به آن که نماد شرکت ها یک روز قبل از برگزاری مجامع بسته می شود، هر شخصی که سهام شرکت را پیش از توقف نماد دارا بوده یا خریداری کرده باشد می تواند سود تصویب شده در مجمع را دریافت کند.

ضرورت و اهداف پژوهش

نحوه پرداخت سود تقسیمی شرکت های بورسی، همواره یکی از دغدغه های سهامداران، به خصوص سهامداران خرد بوده است. سود تقسیمی شرکت‌های بورسی با اعلام زمان بندی و نحوه پرداخت توسط هیئت مدیره پرداخت می ‌شود، اما به دلیل روش ‌های نامناسب پرداخت، بسیاری از سهامداران خرد امکان برداشت و استفاده از آن را ندارند. به منظور حل این مشکل، از سال ۹۹ واریز سود به حساب سهامداران در سامانه سجام در دستور کار قرار گرفت. با این حال، در بازه یک ساله شهریور ۱۳۹۹ تا انتهای مرداد ۱۴۰۰ بیش از نیمی از شرکت های بازار سرمایه، سود تقسیمی سهامداران حقیقی را از سامانه سجام واریز نکرده و تقریبا تمامی شرکت های بازار سرمایه سود سهامداران حقوقی را به روش‌های غیرسجامی واریز نموده اند. در این گزارش وضعیت پرداخت سود شرکت های بورسی مورد بررسی قرار گرفته و در نهایت راهکارهایی برای حل این مشکل ارائه می شود.

روش های واریز سود تقسیمی سهامداران و مشکلات آن

سهامداران به دو دسته حقیقی و حقوقی تقسیم می شوند که روش های مختلفی برای واریز سود آن ها وجود دارد. همچنین هر یک از این روش ها مشکلاتی را به همراه دارند که در ادامه بیان می شوند:

به صورت کلی شرکت های بورسی، یکی از روش های زیر را برای توزیع سود تقسیمی به سهامداران حقیقی اعلام می کنند:

• مراجعه حضوری سهامداران حقیقی به شعب یکی از بانک ها: در این روش سهامدار حقیقی باید طی فرصت اعلام شده در اطلاعیه تقسیم سود، با در دست داشتن مدارک از جمله کارت ملی و کد بورسی به شعب بانک مورد نظر شرکت مراجعه کند؛
• تکمیل فرم اطلاعات سهامداران و ارسال آن به شرکت: در این روش، سهامداران حقیقی اطلاعات هویتی، حساب بانکی و کد بورسی را به شرکت ارسال می کنند. در این حالت ممکن است اطلاعات به شرکت نرسد یا سایت شرکت در دسترس نباشد. این موضوع موجب شکایت سهامداران خرد می شود؛
• واریز به حساب سهامدار به صورت متمرکز از سامانه سجام: در این روش، شرکت سپرده گذاری مرکزی به عنوان عامل پرداخت سود به سهامداران عمل می کند. کافی است شرکت بورسی برای تقسیم سود، قراردادی را با شرکت سپرده گذاری منعقد کند تا در زمان مقرر، واریز به حساب سهامداران حقیقی انجام گیرد.

روش های واریز سود سهامداران حقوقی و مشکلات آن

سهامداران حقوقی برای دریافت سود تقسیمی باید درخواست کتبی، آخرین آگهی تغییرات صاحبان امضای مجاز، مجوز فعالیت و شماره حساب بانکی خود را طی معرفی نامه به شرکت ارائه کنند. این شیوه واریز سود برای سهامداران حقوقی دو مشکل ایجاد می کند: اولا دریافت سود تقسیمی به روش های فعلی برای سهامداران حقوقی بروکراسی بیهوده ای دارد. هر سهامدار حقوقی ممکن است سهامدار تعداد قابل توجهی نماد باشد که طی کردن مراحل برای دریافت سود برای تمامی نمادها، هزینه ای را به سهامداران حقوقی تحمیل می کند. ثانیا روش های غیرسجامی پرداخت ابزاری برای فساد مدیران شرکت ها است.

وضعیت پرداخت سود تقسیمی شرکت ها

شرکت های بورسی، طی اطلاعیه ای نحوه تقسیم سود را به اطلاع سهامداران خود می رسانند. با بررسی تک تک این اطلاعیه ها می توان متوجه شد که چه تعداد از شرکت های بورسی از طریق سامانه سجام سود خود را واریز کرده اند و چه تعداد به این وظیفه قانونی عمل نمی کنند. در بررسی اطلاعیه های تقسیم سود در بازه زمانی شهریور ۱۳۹۹ تا ابتدای شهریور ۱۴۰۰، در مجموع ۵۳۰ شرکت مجمع عمومی برگزار و سود تقسیم کرده اند. طبیعی است شرکت هایی که مجمع برگزار نکرده یا سود تقسیمی ندارند، در این بررسی وارد نمی شوند. از میان ۵۳۰ شرکت، ۲۴۴ شرکت سود تقسیمی را از سامانه سجام واریز کرده اند، اما همچنان ۲۸۶ شرکت از این سامانه استفاده نمی کنند. همچنین گزارش ها حاکی از آن است که از بین شرکت های عضو بورس تهران همچنان ۱۵۷ شرکت از سامانه سجام استفاده نمی کنند. با توجه به ارزش سود تقسیمی سالانه شرکت ها، در صورتی که برخی سهامداران، سود را دریافت نکنند، مبالغ قابل توجهی در حساب شرکت ها باقی می ماند که موجب سوء استفاده این شرکت ها از پول های خرد عموم مردم می شود. در بررسی که از شرکت های بورسی طی بازه زمانی مذکور انجام گرفت، کل سود تقسیمی ۵۳۰ شرکت حدود ۳۶۲ هزار میلیارد تومان می باشد.

آسیب شناسی واریز سود از طریق سامانه سجام و علل ایجاد مسئله

با وجود مزیت های فراوان واریز سود از طریق سامانه سجام، همچنان بیش از نیمی از شرکت های بورسی از این روش استفاده نمی کنند. مسائل مختلفی که در رابطه با واریز سود از این سامانه وجود دارد، عبارت است از:

• ضعف پیگیری سازمان بورس برای اجرای مقررات واریز سود از طریق سامانه سجام: شرکت های بورسی براساس دستورالعمل های سازمان بورس ملزم به واریز سود از سامانه سجام هستند. با این حال پیگیری مناسبی از سوی سازمان بورس صورت نگرفته است. با وجود تاکید این دستورالعمل بر واریز سود از طریق سامانه سجام، هیچ خبری مبنی بر برخورد سازمان بورس با شرکت هایی که از روش های غیرسجامی استفاده کرده اند، منتشر نشده است؛
• ضعف ضمانت اجرای مقررات واریز سود از سامانه سجام: اقداماتی که در دستورالعمل فوق برای مقابله با تخلف شرکت ها مطرح شده است، کافی نیست. مطابق بند ۳ ماده ۲۴ این دستورالعمل، در صورتی که شرکت ها از این اقدام اجتناب کنند به ناشر تذکر کتبی داده می شود. اگر شرکت، ۵ اخطار کتبی با درج در پرونده دریافت کند، طبق ماده ۳۵، مشمول «لغو پذیرش» می شود؛
• فراهم نشدن امکان توزیع سود سهامداران حقوقی از سامانه سجام: در دستورالعمل انضباطی ناشران، تفاوتی بین واریز سود سهامداران حقیقی و حقوقی وجود ندارد و واریز سود همه سهامداران باید از سامانه سجام انجام شود. این موضوع در مورد شرکت هایی که در بخش شناوری سهام شرکت ها به صورت غیر کنترلی سهامدار هستند، اهمیت بیشتری دارد؛ زیرا سهامداران عمده رابطه بلندمدت با شرکت دارند و سود تقسیمی را نیز بر اساس همین رابطه دریافت می کنند.

پیشنهادات جهت حل مشکل توزیع سود
به منظور حل کامل مشکل توزیع سود پیشنهاد می شود موارد زیر در دستور کار قرار گیرد:

ابلاغیه سازمان بورس با تاکید بر اجرای دستورالعمل فعلی

به منظور حل کامل مشکل توزیع پیشنهاد می شود موارد زیر در ابلاغیه فوق در نظر گرفته شود:

• تاکید به واریز سود از سامانه سجام و تخلف بودن استفاده از روش های غیرسجامی: با استناد به تبصره ۳ ماده ۵ دستورالعمل انضباطی ناشران، سازمان بورس اعلام کند تنها راه واریز سود، سامانه سجام است و روش های دیگر تخلف محسوب می شود؛
• الزام به واریز معوقات سود تقسیمی از سامانه سجام: با توجه به مشکل بودن دریافت سود تقسیمی طی سال های گذشته، بسیاری از سهامداران خرد از دریافت سود تقسیمی باز مانده اند. پیشنهاد می شود سازمان بورس در این ابلاغیه شرکت ها را ملزم کند تا طی یک برنامه زمان بندی معوقات سود تقسیمی را که تا به حال تعیین تکلیف نشده است، به حساب سهامداران از سامانه سجام واریز کنند.

تشدید مجازات عدم توزیع سود از سامانه سجام

با توجه به ضعف ضمانت اجرای تبصره ۳ ماده ۵ دستورالعمل انضباطی ناشران، در صورت ادامه دار شدن استنکاف شرکت ها از واریز سود، لازم است مجازات متناسبی را برای شرکت هایی که واریز سود را از سامانه سجام انجام نمی دهد، اعمال شود. این مجازات می تواند شامل موارد زیر باشد:

• انتقال شرکت ها به بازار پایین تر: در صورتی که پس از اعمال اخطارهای قبلی، توزیع سود از سامانه سجام انجام نگیرد، شرکت از بازار فعلی به بازار پایین تر منتقل شود؛
• تنبیه انضباطی شرکت ها یا اعضای هیئت مدیره مطابق با دستورالعمل رسیدگی به تخلفات در بازار سرمایه: پرونده تخلف شرکت هایی که توزیع سود را از سامانه سجام انجام نمی دهند، تشکیل شود و یکی از تنبیهات انضباطی این دستورالعمل از جمله جریمه نقدی و سلب صلاحیت حرف های مدیران اعمال شود.

ایجاد امکان توزیع سود سهامداران حقوقی به خصوص صندوق های سرمایه گذاری از سامانه سجام

با توجه به اینکه واریز سود سهامداران حقوقی به روش های سنتی، مشکلات مختلفی از جمله بروکراسی و فساد را به دنبال دارد، ضروری است امکان توزیع سود تقسیمی سهامداران حقوقی غیر عمده به خصوص صندوق های سرمایه گذاری از طریق سامانه سجام فراهم شود. در این راستا پیشنهاد می شود امکان توزیع سود از طرف شرکت سپرده گذاری مرکزی برای این دسته از سهامداران فراهم شود.

جمع بندی

نحوه پرداخت سود تقسیمی شرکت های بورسی، همواره یکی از دغدغه های سهامداران، به خصوص سهامداران خرد بوده است. سود تقسیمی شرکت ‌های بورسی با اعلام زمان بندی و نحوه پرداخت توسط هیئت مدیره پرداخت می‌ شود. طبق بررسی انجام شده در بازه یک ساله شهریور ۹۹ تا انتهای مرداد ۱۴۰۰، از ۵۳۰ شرکتی که اطلاعیه تقسیم سود منتشر کرده اند، ۲۴۴ شرکت سود تقسیمی سهامداران حقیقی را از سامانه سجام واریز کرده اند در حالی که ۲۸۶ شرکت دیگر از روش های غیرسجامی سود را واریز نموده اند. همچنین تقریبا تمامی شرکت های بازار سرمایه سود سهامداران حقوقی را به روش های غیرسجامی واریز می کنند. لذا پیشنهاد می شود سازمان بورس طی ابلاغی های، ضمن تاکید بر اجرای دستورالعمل فوق، به تخلف بودن سایر روش های واریز سود تاکید کند. همچنین شرکت ها را ملزم کند تا طی زمان بندی مشخصی واریز معوقات سود تقسیمی سال های گذشته را از سامانه سجام انجام دهند.

این مطالعه در شبکه کانون های تفکر ایران (ایتان) با همکاری مهدی اجتهادی و پوریا فتحعلی در سال ۱۴۰۰ انجام شده ‌است.