راه اندازی مدارس مسجد محور در نظام آموزش و پرورش رسمی

مدارس مسجد محور گونه ای متفاوت از مدارس است که در سنوات گذشته مورد اقبال بخشی از جامعه قرار گرفته و توانسته است جایگاهی را در زیست بوم تعلیم و تربیت برای خود ایجاد کند؛ جایگاهی که منجر به ایجاد یک دوقطبی شده و طرفداران و مخالفان خود را پیدا کرده است. به بیان دیگر راه اندازی مدارس مسجد محور با توجه به همین اختلاف نظرات، از یک سو قوت قابل ملاحظه ‌ای نگرفته و از سوی دیگر به صورت کامل از میز انتخاب نهاد تعلیم و تربیت کنار نرفته است. از این رو بررسی چندجانبه این موضوع کمک می‌کند تا ابعاد مختلف این مسئله روشن شود تا بتوان با تحلیل بهتری با مدارس مسجد محور برخورد کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

امروزه جامعه شناسان، مورخین، تحلیل گران، فیلسوفان و متفکرین سیاسی عوامل رشد و پیشرفت یک کشور را از نگاه خود مورد بررسی قرار می دهند و جوانب ملی و بین المللی آن ها را مورد بررسی قرار می دهند. تمامی این افراد در سرمایه گذاری فکری و مالی تمام و کمال در آموزش و پرورش متفق القول هستند. این مهم بر کسی پوشیده نیست که رشد و نمو اقتصادی، فرهنگی، علمی، سیاسی، نظامی، پزشکی، هنری، ورزشی و بسیاری از عرصه ‌های دیگر وابسته به نیروی انسانی آموزش دیده و تربیت‌ یافته ‌ای است که در مسیر نظام‌ آموزش و پرورش آن کشور قدم برداشته باشند. در واقع فراهم بودن همه مقدمات این تربیت و آموزش صحیح، به عنوان یک دستاورد بی‌ نظیر به حساب می ‌آید که به تدریج عرق ملی و وطن دوستی همین افراد شرایط خدمت در کشور خود را فراهم می‌ سازد. از این رو سالیان متمادی از بعد از پیروزی انقلاب اسلامی با بهره گیری از نظریات مطرح و مختلف جهانی در حوزه آموزش و تاکیدات مقام معظم رهبری، تلاش عده دغدغه ‌مند این بوده است تا علاوه بر رفع نواقص جدی و ریشه ‌ای نظام آموزشی کشور، به الگویی منحصر به فرد مبتنی بر مبانی انقلابی و اسلامی برسند و معرف یک مسیر کم نقص یا بی نقص باشند. در این پژوهش به بررسی و تحلیل یکی از پیشنهادهای متفکرین این حوزه، یعنی مدارس مسجد محور پرداخته شده است. از نقاط عطف دیگری که منجر به پرداختن به موضوع مدارس مسجد محور می شود، دیدار جمعی از فعالین تعلیم و تربیت با رهبر معظم انقلاب (حفظه الله) بود. در این دیدار معظم له برای بار دیگر بر تقویت مدارس دولتی تاکید و کنشگران این حوزه را به نقش آفرینی در این ساحت ترغیب کرد.

بررسی دیدگاه‌های موافق و مخالف نسبت به مدارس مسجدمحور

بررسی نظرات موافق و مخالف نسبت به مدارس مسجدمحور‌:

بررسی دیدگاه های موافقان

برخی از دیدگاه های موافقان مدارس مسجد محور عبارتند از:

• مدارس مسجد محور الگویی برای تحول نظام آموزش و پرورش رسمی:‌ یکی از ادعای موافقین این طرح، خاصیت الگویی مدارس مسجد محور برای نظام تعلیم و تربیت رسمی است. بر اساس سند تحول بنیادین آموزش و پرورش که باید در شش ساحت به رشد دانش‌آموز بپردازد، این هدف در مدارس مسجد محور محقق شده است؛ در صورتی که در آموزش و پرورش رسمی صرفا بعد علمی رشد می‌ یابد؛
• مدارس مسجد محور، الگویی برای عدالت آموزشی: مدارس مسجد محور به دلیل طراحی بومی، مسئله محور، چندساحتی، منعطف و کم هزینه بودن و… می توانند علاوه بر تحقق الگوهای شهری، وارد روستا شده و چالش کشور در مدارس روستایی و عشایری و همچنین عدالت آموزشی را نیز حل کنند؛
• مسجد به عنوان پایگاه تعلیم و تربیت در نظام اجتماعی اسلام: مسجد به عنوان مرکز انتشار مبانی اسلامی در جامعه می‌ تواند به‌ عنوان پایگاه آموزشی نیز مورد توجه واقع شود تا اسباب ارتقای سطح علمی و فکری نمازگزاران و نشر هرچه بهتر و وسیع ‌تر معارف و احکام دین را فراهم سازد؛
• تجربه موفق مدارس دینی در دنیا: یکی از تجربیات امروزه در دنیا، مدارس مبتنی بر یک گرایش دینی خاص، از مسیحیت تا اسلام، هستند که در بسیاری از کشورها، از کشورهای اروپایی گرفته تا کشورهای آسیایی، تاسیس شده و مورد اقبال نظامات آموزشی رسمی کشورهای دنیا قرار گرفته اند. این روند در تاریخ ایران در بازه زمانی مشروطه تا پایان حکومت پهلوی اول نیز قابل مشاهده است؛
• مدارس مسجد محور الگویی برای تربیت دینی: به عقیده طرفداران مدارس مسجد محور، از جمله حجت الاسلام ذوعلم معاون پیشین وزیر آموزش و پرورش، جریان پرورشی و تربیتی در این مدارس بسیار بالاتر از الگوی مدارس رسمی در کشور است.

بررسی دیدگاه های مخالفان

برخی از دیدگاه های مخالفان این مدارس نیز عبارتند از:

• تکثر و تنوع بالای مدارس و ضرورت کاهش آن: یکی از اعتقاداتی که همواره برخی نمایندگان مجلس به نظام تعلیم و تربیت داشتند تنوع بی شمار مدارسی است که گاه استانداردهای لازم را هم برای آموزش در اختیار ندارند و شیوه جدیدی به نام مدارس مسجد محور به این تنوع و تکثر دامن می‌زند؛
• عدم رعایت سند تحول بنیادین آموزش و پرورش: برخی مدارس مسجد محور التزامی به نظام بالادستی رسمی تعلیم و تربیت کشور نداشته و بر اساس ذوق و سلیقه و تجربه خود، سیر آموزشی و تربیتی مجزایی را برای دانش‌آموزان تجویز می کنند؛
• فقدان زیرساخت قانونی پشتیبان و گریز از چارچوب رسمی کشور: به عقیده برخی، اگر قرار باشد فعالیتی در حوزه مساجد مدرسه محور شکل بگیرد، حتما باید قبل از اقدام روند قانونی آن و اخذ مجوز طی شود که بعضا بدون توجه به استانداردهای لازم محیطی و … اقدام به راه اندازی چنین مدارسی شده است؛
• ضعف در آموزش در مدارس مسجد محور: از نگرانی ‌های جدی منتقدین در خصوص مدارس مسجد محور، ضعف در جریان آموزش ‌های علمی در عین برخورداری از امتیازات تربیتی و مهارتی است؛
• عدم قابلیت جمع بین نهاد آموزش و مسجد: به عقیده برخی منتقدین مسجد، مرکز عبادت و ارتباط معنوی با خدای متعال است و لازمه این امر آرامش است؛ در حالی که این امر با ذات نهاد آموزش قابل جمع نیست.

گونه‌ های مواجهه با مدارس مسجد محور

به طور کلی مدارس مسجد محور در جمهوری اسلامی ایران، بر اساس انتقاداتی که به نظام آموزش و پرورش رسمی دارند، به سه دسته تقسیم می ‌شوند. این مدارس در دو ویژگی محتوای آموزش و مدل و قالب آن با یکدیگر تفاوت دارند که توصیه ‌های سیاستی هریک از آن‌ ها بیان خواهد شد:

• مدارس «ارتقای فرمی–محتوایی»: مهم ترین ویژگی این مدارس تعامل کامل و بدون چالش با آموزش و پرورش است؛ لذا پیشنهاد می شود که در صورت رعایت چارچوب قوانین موجود آموزش و پرورش، در برخی از نقاط کشور که به دلیل مشکلات اقتصادی و … امکان تاسیس مدارس وجود ندارد، به عنوان یک مدرسه فعالیت کنند؛
• مدارس «تحول فرمی–محتوایی»: تدریس کتاب های آموزش و پرورش، تدوین محتوایی مدرسه، طرح درس های مجزا به صورت جوزه یا کتاب و تدوین روش های ویژه ی تدریس و تعامل هدایت شده آموزش و پرورش از ویژگی این مدارس است. این مدارس که با دغدغه بهبود و ارتقای نظام تعلیم و تربیت رسمی کشور شکل گرفته اند می توانند به جای حمل بار آموزشی دانش آموزان، به عنوان یک طرح مکمل برای مدارس فعالیت کنند؛
• مدارس «تولید فرمی–محتوایی»: این مدارس چالش اساسی با نظام آموزش و پرورش داشته و به طور کامل از این نظام رسمی جدا شده اند و بسیاری از ویژگی های مدارس معمول را رعایت نمی کنند. تجربه تاریخی در مقابل این نوع تفکر نشان می‌دهد که در بزنگاه های اندیشه ای و فکری، این گروه ها در مقابل حاکمیت ولایی خواهند ایستاد و این مراکز پتانسیل تبدیل شدن به یک فرقه و جریان اجتماعی را دارند که ضد حاکمیتی بوده و علی رغم روبنای دینی و مذهبی، در نهایت دچار یک سکولاریسم پنهان می شوند. این جریانات نیازمند تنظیم گری و کنترل گری جدی هستند.

جمع بندی

پس از انقلاب اسلامی تلاش دغدغه مندان کشور همواره بر این بوده است تا علاوه بر رفع نواقص جدی و ریشه ‌ای نظام آموزشی کشور، به الگویی منحصر به فرد تبدیل شود. در این پژوهش به بررسی و تحلیل یکی از پیشنهادهای متفکرین این حوزه، یعنی مدارس مسجد محور پرداخته شد. این نوع از مدارس دارای موافقین و مخالفینی است. تبدیل شدن این مدارس به عنوان الگویی برای تحول نظام آموزش و پرورش رسمی از جمله دیدگاه های موافقان این مدارس و تکثر و تنوع بالای مدارس و ضرورت کاهش آن از جمله دیدگاه های مخالفین این طرح است. مدارس مسجد محور در ایران، بر اساس انتقاداتی که به نظام آموزش و پرورش رسمی دارند،  به سه گونه «ارتقای فرمی–محتوایی»، « تحول فرمی–محتوایی» و « تولید فرمی–محتوایی» تقسیم بندی می شوند که پیشنهادهای این مطالعه در مواجهه با هر یک از این گروه مدارس به ترتیب، «استفاده به عنوان مدرسه در مناطقی که امکان تاسیس مدارس وجود ندارد»، «حمایت و پشتیبانی به عنوان مکمل مدارس» و «کنترل و مواجهه جدی» است.

این مطالعه در اندیشکده مرآت با همکاری محمد رحمانی و مهدیه ادیب زارچی در سال ۱۴۰۲ انجام شده ‌است.