آسیب‌ شناسی تعاونی‌ ها‌ در‌ کشور

با وجود پیشرفت های بخش تعاون کشور از زمان تاسیس، کارایی لازم را نداشته و باعث از رونق افتادن آن شده است. در این راستا، آسیب شناسی تعاونی های کشور در سه سطح خرد، میانی و کلان مورد بررسی قرارگرفت. با بررسی آسیب ها، مبدل شدن غالب تعاونی ها به محل هایی برای استفاده از منابع رانتی دولت دیده می شود. از طرفی، مشارکت اندک اعضای تعاونی ها در تصمیم گیری ها، سنتی بودن ساختار، عدم کارایی مدیران کنونی و نبود استراتژی صحیح به منظور توسعه و حمایت از تعاونی، از دیگر موارد آسیب در تعاونی ها هستند.  برای رفع برخی از این آسیب ها راهکارهایی بیان شده است.

کلیدواژه: آسیب شناسی، تعاونی، وزارت.

ضرورت و اهداف پژوهش

با پایان جنگ تحمیلی، توسعه تعاون در دستور سیاست گذاران قرار گرفت و در سال ۱۳۷۰ قانون بخش تعاونی اقتصاد جمهوری اسلامی ایران تصویب شد. در ادامه، تاسیس بانک تعاون و تبدیل صندوق تعاون به صندوق ضمانت سرمایه گذاری، تاثیر چندانی در توسعه بخش تعاونی نداشت. پس از آن، در سال ۱۳۹۰ وزارت تعاون با وزارتخانه کارورفاه اجتاعی ادغام شد و راهبری بخش تعاون در این معاونت پیگیری می شود. هدف از این پژوهش، آسیب شناسی دقیق این بخش در سه سطح خرد، میانی و کلان است که در خش هایی از این سطوح راهکارهایی نیز برای رفع آسیب ها بیان شده است.

بررسی تعاونی های کشور

بخش تعاون کشور از ابتدای تاسیس تاکنون علیرغم پیشرفت هایی که داشته از کارایی لازم برخوردار نبوده و همین امر از رونق افتادن شیوه تعاونی در اقتصاد کشور را در پی داشته است؛ در این راستا، به بررسی آسیب شناسی آن پرداخته می شود:

سطح خرد

آسیب شناسی تعاونی های کشور در سطح خرد، در ابعاد ذیل مورد توجه قرار می گیرد:

• ماهیت تعاونی

تعاونی ها در شرایط بحران های اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته اند. به همین دلیل، بخش تعاونی ایران به لحاظ ساختار تحول چندانی تجربه نکرده است. از طرفی، تعاونی های کشور، برخلاف تعاونی های موفق دنیا که به استفاده از ظرفیت های درونی میپردازند، چشم به راه حمایت های دولتی هستند.

• اهداف و عملکرد تعاونی

تعاونی ها برای تحقق اهداف و ماندگاری در بازار می بایست به سودآوری مالی توجه داشته باشد. از طرفی، ضعف مدیریت، فقدان بهره وری، عدم استفاده از ظرفیت ها و مزیت های رقابتی و فساد مدیران باعث می شود که مشارکت اعضا در سطح تاسیس تعاونی باقی بماند. در نتیجه، حفظ انگیزه مشارکت و وفاداری اعضا یکی از شاخص های مهم در عملکرد بهینه تعاونی هاست که از طریق فعالیت تعاونی در کسب وکارهایی که درآمد بالاتر برای اعضا و سود بیشتر برای تعاونی داشته باشد، حاصل می شود. از طرفی، عدم همکاری میان تعاونی ها باعث کاهش بازدهی تعاونی ها در کشور می شود.

• فرایند تاسیس تعاونی

علاوه بر وقت گیر و هزینه بر بودن فرایند تاسیس تعاونی در کشور، روحییه تعاون و مشارکت در آن ها دیده نمی شود. لذا پیشنهاد می شود ابتدا پیش تعاونی ایجاد شود و پس از اطمینان از شرایط بقای تعاونی، توسعه آن صورت گیرد و ثبت نهایی شود.

• سرمایه گذاری و تامین مالی تعاونی

برخلاف تعاونی های برتر دنیا که در آن ها حق عضویت منبعی مهم برای تامین مالی اولیه تعاونی است، در ایران حق عضویت تعاونی ها کم است. این موضوع موجب شد که تعاونی ها به محل هایی برای افزایش تقاضای اعتبارات و حمایت های مالی بخصوص منابع رانتی دولت شوند. از طرفی، ضعف مالی و سودآوری تعاونی ها آن ها را در جذب سرمایه و اعتبار با مشکل مواجه کرده است. درحالی که باید از طریق روش های نوین، سرمایه گذاری جدید جذب کنند.

• مازاد برگشتی

درصورت برگشت سود مازاد در انتهای سال مالی به اعضا تداوم وفاداری اعضا و رفاه آن ها رقم می خورد. هرچند که در حال حاضر شیوه پرداخت مازاد برگشتی نامناسب است و کارایی آن در افزایش انگیزه اعضا ناچیز است.

• مدیریت تعاونی

مدیریت تعاونی ها اغلب سنتی و غیرحرفه ای است و کارایی لازم ندارد. درحالی که در تعاونی های برتر دنیا دیدگاهی استراتژیک وجود دارد.  لذا پیشنهاد می شود برای مدیران تعاونی ها شرایط تخصصی و حرفه ای در نظر گرفته شود. همچنین عملکرد آنان باید شفاف بوده و در مقابل اعضا پاسخگو باشند و طول دوره آنان محدود باشد.

سطح میانی

ابعاد ذیل به منظور آسیب شناسی تعاونی های کشور در سطح میانی بررسی می شوند:

• آموزش و پژوهش

آموزش ابعاد اقتصادی و مدیریتی تعاونی ها در نظام آموزش وپرورش و نظام آموزش عالی کشور جایگاهی ندارد. از طرفی، بخش تعاون آموزش حرفه ای ندارد و مدیران تعاونی ها در برنامه های آموزشی مشارکت بخصوصی ندارند. لذا پیشنهاد می شود دروس مرتبط با تعاونی ها، روحیه مشارکت در کتب درسی درنظر گرفته شود. همچنین تعبیه گرایشی مستقل به نام تعاون در رشته های اقتصاد یا علوم اجتماعی در مقطع تحصیلات تکمیلی پیشنهاد می شود. در این راستا، تخصیص درصدی از سود تعاونی ها برای آموزش و پژوهش می تواند مفید واقع شود.

• ائتلاف های واسطه ای

ائتلاف های واسطه ای در سوح مختلف قابل شکل گیری اند و به صورت اتحادیه های استانی و کشوری وجود داشته اند. لذا کارایی بالایی ندارند و به توسعه تعاونی ها کمکی نکرده اند. از طرفی، رابطه بین اتحادیه ها و تعاونی های عضو بسیار ضعیف است و اتحادیه ها بیشتر درگیر مشکلات داخلی خود هستند. لذا پیشنهاد می شود اتادیه های کارآمد محلی، منطقه ای و ملی تعریف شود به گونه ای حامی منافع تعاونی های عضو باشند.

• همکاری مالی_اعتباری

نهادهای تخصصی تامین مالی بخش تعاونی در کشور ضعیف عمل می کنند و هیچ گونه ساختار همکاری مالی بین تعاونی ها وجود ندارد. از طرفی عدم وجود شاخه های تامین مالی از جمله بانک تعاونی در تعاونی های بزرگ و اتحادیه ها دیده می شود. همچنین، سیستم ضمانت و بیمه تعاونی ها در کشور وجود ندارد و یا بسیار ضعیف عمل می کنند. در حالی که در تعاونی های موفق و بزرگ چنین معضل هایی وجود ندارد.

سطح کلان

در سطح کلان، مسائل مربوط به سیاست گذاری تعاونی ها و ارتباط آن ها با دولت به عنوان مهمترین سطح نسبت به دو سطوح پیش اغلب مورد توجه است. آسیب شناسی ابعاد گوناگون این سطح در زیر بررسی می شوند:

• اصول تعاونی

منظور از اصول تعاونی تبیین نکاتی است که در الگوی تعاونی باید مدنظر قرار گیرد تا تعاونی بتواند در بازار  موفق عمل کند.  عدم رعایت اصول ساختاری تعاونی موجب ناکارآمدی تعاونی و نگرش منفی فعالان اقتصادی از تعاونی می شود. رفع نیاز اعضا و تبدیل آن به خدمات یکی از مهم ترین شاخص های موفقیت تعاونی هاست. در حالی که بخش مهمی از تعاونی‍ ها صرفا برای جذب منابع ارزان تر در قالب تعاونی تاسیس شده اند. از طرفی، بخش دیگری نیز صرفا به توصیه دولت ها تاسیس شده اند و تداوم کار آن ها به حمایت های دولتی بستگی دارد.

• زمینه های فعالیت تعاونی

تجارب تعاونی های کشور نشان می دهد که استراتژی صحیح برای توسعه و حمایت از تعاونی ها وجود ندارد. در همین راستا تعاونی ها بایستی بیشتر در فعالیت های اقتصادی که ارتباط میان لایه های بازار ایجاد می کنند، ورود پیدا کنند.

• حمایت دولت از تعاونی

سیاست ها و برنامه های دولت در توسعه تعاونی ها نقش بسزایی دارد اما گاهی این حمایت ها آثار زیانباری دارد. به همین دلیل نوع و مدت حمایت دولت از تعاونی ها بسیار مهم است. در نظر نگرفتن توان مالی تعاونی ها برای حمایت از طرف دولت منطقی نیست. چرا که کلیه تعاونی ها از ۲۰ درصد تخفیف مالیاتی برخوردارند. از طرفی، در کشورهای موفق در عرصه تعاونی ها، تعاونی ها براساس ماهیت کارآفرینی و کارکردهای اجتماعی در دوره مشخصی مورد حمایت قرار می گیرند.

توصیه های سیاستی

براساس معضلات تعاونی ها در سطوح گوناگون، ضروری است که اقدامات ذیل در دستور کار برنامه ریزان و سیاست گذاران حوزه تعاون کشور قرار گیرد:

• لزوم بهره گیری مطلوب تعاونی ها از ظرفیت ها و مزیت های درونی خود به جای تکیه به حمایت های دولت.
• لزوم توجه جدی ارزش آفرینی تعاونی ها برای اعضا به منظور تشویق بیشتر آن ها در امر مشارکت.
• اجرا و سنجش آزمایشی تعاونی ها در قالب ایجاد پیش تعاونی ها پیش از ثبت نهایی آن ها.
• لزوم توجه به روش های نوین تامین و جذب سرمایه ویژه تعاونی ها در کشور جهت بقای آن ها.
• لزوم توجه به مازاد برگشتی به مثابه مهمترین مزیت رقابتی تعاونی ها.
• ضرورت توجه به اصول شکل گیری تعاونی ها.
• لزوم توجه به چرایی، نوع، زمان و مدت حمایت دولت از تعاونی ها.

جمع بندی

پس از تصویب قانون بخش تعاونی اقتصاد، این بخش پیشرفت هایی داشته است. اما عدم کارایی لازم باعث شده که شیوه تعاونی کشور در اقتصاد از رونق بیوفتد. در این پژوهش آسیب شناسی مربوط به تعاونی ها در سه سطح خرد، میانی و کلان مورد بررسی قرار گرفت. از جمله آسیب های مهم می توان به تبدیل تعاونی ها به محلی برای استفاده از منابع رانتی دولت، عدم مشارکت اعضا در تصمیم گیری ها و نبود استراتژی برای توسعه تعاونی ها را برشمرد. در نتیجه ی آن ارائه راهکارهایی از جمله بهره گیری تعاونی ها از ظرفیت های درونی خود، ارزش آفرینی برای اعضا، توجه به روش های نوین تامین و جذب سرمایه و ضرورت توجه به اصول شکل گیری تعاونی هاست.

این مطالعه در اندیشکده تعاون و توسط حمیده ترابی در سال ۱۳۹۹ انجام شده  است.