بررسی صنعت فین تک و تدوین برنامه سیاستی توسعه فین تک در ایران

بهره گیری از فناوری های نوین برای بهبود خدمات در بخش های مالی یعنی فین تک ها، منجر به بهبود کیفیت این نوع خدمات در کشورهای مختلف شده است. این فناوری ها می توانند نقش بسیار مهمی در شمول مالی و سرمایه گذاری ایفا کنند. فین تک ها در حوزه های مختلفی چون ارز دیجیتال، وام دهی، بیمه و بانک داری روزمره کاربرد دارند. حوزه های توسعه فین تک وابسته به جغرافیا بوده و در هر کشور متفاوت است. مدیریت تغییرات ناشی از فناوری های نو در حوزه خدمات مالی دارای چالش های بزرگی است که می توان با اقداماتی همچون ایجاد محیط های تست و تقویت نظام های اعتبارسنجی در سطح ملی با این چالش ها مقابله کرد.

ضرورت و اهداف پژوهش

بخش مالی از مهم ترین ارکان زیربنایی در اقتصاد هر کشور است و فین تک به معنای «بهره گیری از فناوری های نوین برای بهبود خدمات مالی»، باعث تقویت این بخش راهبردی در جهت ارائه خدمات هوشمندتر، چابک تر و گسترده تر شده است. برای مثال فین تک ها توانسته‌اند نقش مهمی در بهبود شمول مالی در بعضی کشورها ایفا کنند و یا در بعضی کشورها، وام های خرد و نفربه نفر و تامین مالی جمعی در بهبود سرمایه گذاری مولد و تامین مالی شرکت های کوچک و متوسط نقش مهمی پیدا کرده‌اند. در اصل فین تک طیف وسیعی از اپلیکیشن های فناورانه، فرایندها، محصولات و مدل های کسب وکار جدید را دربرمی گیرد که بخش خدمات مالی را دستخوش تحول نموده‌اند. فین تک به دلیل چنین ظرفیت هایی مورد توجه سیاستگذاران جهان قرار گرفته است. بهره گیری از این ظرفیت ها و تدوین برنامه سیاستی موفق برای توسعه فین تک در ایران نیز باید با توجه به وضعیت، روندها و تجربیات جهانی در این زمینه صورت گیرد. به همین علت در این گزارش خلاصه‌ای از وضعیت کلی فین تک در جهان ارائه می شود.

دسته بندی فین تک ها

یکی از دسته بندی های مهم فین تک ها شامل ۹ دسته به شرح زیر است:.

• پول (ارز دیجیتال): این دسته فناوری ها ماهیت پول را تغییر می دهند. بیت کوین شناخته شده ترین مورد در این بخش است که معروف ترین رمزارز در دنیا محسوب می شود. قلب تپنده رمزارزها، فناوری زنجیره بلوک است.
• بانکداری باز (بانکداری روزمره): استارت آپ های این حوزه به عنوان لایه ارتباطی میان بانک و مشتری عمل می کنند. درواقع ابزارهایی ارائه می کنند که به وسیله آن مشتری از هر بانکی بتواند خدمات بگیرد. اساس فعالیت این بخش معمولا مبتنی بر API هاست.
• پرداخت: بیشتر استارت آپ های حوزه فین تک در ایران در این بخش متمرکز هستند، چون مدل های کسب وکار در این بخش ساده تر هستند. این دسته در ایران معمولا برای کسب وکارهای خرد، درگاه واسط ارائه می کنند.
• انتقال بین المللی پول (رمیتنس): حوزه پرداخت بر جابه جایی پول در درون مرزهای کشور متمرکز است، درحالی که این دسته انتقال بین المللی پول را آسان می کنند. تا پیش از توسعه استارت آپ های انتقال بین المللی پول، این کار با هزینه زیاد توسط بانک ها و صرافی ها انجام می شد، اکنون رمیتنس ها هزینه ها را به شدت کاهش داده‌اند.
• ولث تک (مدیریت ثروت): مدیریت پس انداز و سرمایه گذاری آن، در این حوزه قرار می گیرد. البته هنوز انتخاب بسیاری ایرانیان ممکن است سرمایه گذاری های غیرمولدی مثل مسکن و سکه باشد در حالی که این روند در کشورهای پیشرفته متفاوت است.
• وام دهی: حذف واسطه ها در سرمایه گذاری، یعنی به هم رساندن سرمایه گذار و سرمایه پذیر و تامین سرمایه جمعی برای انجام یک پروژه کارآفرینانه، در بخش وام دهی قرار دارد.
• مدیریت پول: ابزارهای این حوزه که به مدیریت مالی شخصی معروف هستند، با استفاده از هوش مصنوعی و پیشبینی رفتار، قرار است به مردم کمک کنند که پولشان را بهتر مدیریت کنند. این ابزارها به طور معمول قابل مقایسه با نرم افزارهای حسابداری شخصی نیستند و تا حد زیادی مبتنی بر هوش مصنوعی و هوش تجاری هستند.
• اینشورتک ها: استارت آپ های این حوزه سعی کرده‌اند به کمک فناوری، مفاهیم جدیدی به بیمه وارد کنند. در ایران هنوز بیشتر کار استارت آپ های این حوزه فروش آنلاین بیمه است.
• رگ تک ها: رگ تک ها کسب وکارهایی هستند که درآمدشان را از طریق کاهش هزینه های بانک ها در مواردی مانند انواع جریمه ها، به دست می آورند. رگ تک ها با استفاده از فناوری، راه را برای تطبیق فعالیت های بانکی با قوانین که بعضا بدون استفاده از فناوری، بسیار زمان بر، هزینه بر یا از نظر ریسک مشکل زاست را هموار می کنند.

وضعیت صنعت فین تک در جهان

توسعه فین تک امری به شدت وابسته به جغرافیاست، به طوری که جهت گیری و حوزه های توسعه در کشورهای مختلف متفاوت بوده است. مهم ترین دلایل این وابستگی جغرافیایی، تفاوت رگولاتوری، تفاوت وضعیت سیستم مالی سنتی و توانمندی بازیگران زیربخش های آن (بانک، بیمه، بازار سرمایه و…) است. در کشوری مانند چین در غیاب بازیگران قدرتمند در سیستم مالی سنتی، فین تک ها با سرعت سهم بازار بزرگی را از آن خود ساخته و درواقع خلا حضور چنین نهادهایی را در این کشور پر نموده‌اند. درحالیکه در کشوری مانند آمریکا با وضعیت شمول مالی خوب، بازیگران سنتی قدرتمند و بازار سرمایه پیشرفته، فین تک ها اهداف بسیار محدودتری را دنبال نموده و هر کجا شکافی در خدمات مالی ارائه شده توسط موسسات مالی سنتی وجود داشته را نشانه گرفته‌اند. در اروپا نکته بسیار جالب توجه، تاثیر قوانین بر توسعه فین تک بوده است. این محرک های قانونی، موضوعاتی چون باز بودن داده ها برای استفاده در طراحی خدمات مالی نوآورانه، حمایت دقیق از حقوق مصرف کننده و توسعه خدمات پلتفرمی را دنبال کرده‌اند.

بخش مالی به دلیل حساسیت و ریسک پذیری بالا معمولا با مقررات بسیار سخت گیرانه کنترل می شود و سرعت تحولات فناورانه نیز معمولا مشکلاتی را برای همگامی سیاست گذاران با تغییر ایجاد می کند. بنابراین سیاستگذاران در همه جای جهان با چالش بهره مندی از مزایای نوآوری های مالی، در عین مدیریت ریسک حاصل از تغییراتی که این دسته فعالیت ها در خدمات مالی یک کشور ایجاد می کنند مواجه هستند. نکاتی که به نظر میرسد کشورهای موفق به عنوان ارکان مدیریت این چالش مد نظر قرار داده‌اند شامل موارد زیر هستند:

• تلاش برای تعیین تکلیف و روشن نمودن مرز وظایف نهادهای رگولاتور.
• استفاده از نظرات مشورتی در مقیاس وسیع و درواقع مشارکت دادن نظر بازیگران و ذی نفعان در هنگام تهیه پیش نویس های قانونی.
• ایجاد محیط های تست در قالب سندباکس برای سرعت بخشیدن به ورود مطمئن نوآوری ها به محیط کسب وکار.
• تلاش برای تقویت نظام های اعتبارسنجی در سطح ملی که در حقیقت می توان آن را از زیرساخت های تخصصی توسعه فین تک در هر کشوری محسوب کرد.
• تلاش برای یکسان سازی مقررات و استاندارهایی که امکان گسترش فعالیت فین تک ها را در جغرافیای وسیع تر ممکن سازد.
• ایجاد امکان همکاری میان فین تک ها با موسسات مالی سنتی.
• تلاش گسترده برای حفاظت از حقوق مصرف کنندگان و کاهش ریسک های مرتبط.

علاوه بر موارد فوق، به نظر میرسد کشورها به اهمیت حوزه وام های خرد و نفربه نفر و تامین مالی جمعی به درستی واقف شده و به این باور رسیده‌اند که چنین خدمات مالی جدیدی نقش مهمی در تامین مالی کسب وکارهای خرد، گردش بهتر پول در اقتصاد و سرمایه گذاری مولد دارد. در عین حال به دلیل ریسک های مرتبط، به شدت درحال تلاش هستند که با تعیین قوانین دقیق، از حقوق مصرف کنندگان حمایت کرده و ریسک های مرتبط را کنترل کنند. برای مثال به تقویت سیستم های احراز هویت و اعتبارسنجی در سطح ملی پرداخته، این خدمات را به مبالغ کوچک محدود نموده و قوانین ضد پولشویی را در این زمینه مورد توجه قرار داده اند.

جمع بندی

فین تک می تواند سیستم مالی کشورها را هوشمندتر و چابک تر کند، همچنین تحولی انکارناپذیر در وضعیت شمول مالی در بسیاری از کشورها ایجادکرده است. فین تک ها به علت تفاوت رگولاتوری، تفاوت وضعیت سیستم مالی سنتی و توانمندی بازیگران زیربخش های آن، جهت گیری ها و حوزه های توسعه مختلفی در هر کشور داشته است. بررسی ها نشان می دهد کشورهای موفق برای مقابله با چالش های موجود در مدیریت ناشی از این نوع فناوری ها اقدامات مشترکی داشته‌اند از جمله این اقدامات روشن نمودن مرز وظایف نهادهای رگولاتور، استفاده از نظرات مشورتی ذی نفعان در هنگام تهیه پیشنویس های قانونی، ایجاد محیط های تست در قالب سندباکس، تقویت نظام های اعتبارسنجی در سطح ملی، یکسان سازی مقررات و استاندارها، ایجاد امکان همکاری میان فین تک ها با موسسات مالی سنتی و حفاظت از حقوق مصرف کنندگان است.

این مطالعه در مرکز پژوهش‌ های مجلس شورای اسلامی با همکاری ماندانا آزادگان مهر، اکرم قاسمی، نیلوفر ردائی و سید سروش قاضی نوری در سال ۱۳۹۸ انجام شده است.