صنعت نفت و چالش تصمیمات اشتباه

به گزارش گروه خبر جامعه اندیشکده ها؛ با وجود موقعیت ژئوپلتیکی ایران در منطقه و تاکید اندیشکده ها بر ظرفیت کشور مبنی بر تبدیل کشور به هاب انرژی منطقه، همچنان تصمیمات نادرست حوزه مدیریتی، بسیاری از فرصت های توسعه صنعت نفت و گاز را منحل می‌کند. در هجدهمین برنامه رادیویی با اندیشه ورزان، با حضور مهندس افشین غلامعلی پور، کارشناس انرژی اندیشکده اقتصاد مقاومتی و دکترسلیمان پور، مدیر گروه انرژی اندیشکده سیاستگذاری امیرکبیر، اقتصاد صنعت نفت را از نظر تاثیرات تصمیم گیری و تکنولوژی بررسی کرده‌ایم. در ادامه، متن مکتوب این برنامه را از نظر می‌گذرانید.

روند توسعه و وضعیت فعلی صنعت نفت و گاز کشور را چطور ارزیابی می‌کنید؟

غلامعلی پور: نقطه ابتدای صنعت نفت ما به سال ۱۲۸۷ برمی‌گردد و در سال ۱۳۲۵ ملی شد. اگر روند صد سالهاخیر صنعت نفت را بررسی کنیم میانگین تولید نفت کشور بین ۳.۵ تا ۴ میلیون بوده است. اما اتفاقی که در دهه اخیر افتاد و تحریم هایی که گریبان کشور را گرفت، به کاهش تولید و ۲.۲ میلیون بشکه در روز منجر شد.

مسئله ‌ای که وجود دارد این است که تنها ۱.۵ میلیون بشکه از نفت خام مصرف داخلی است و باقی آن را باید صادر کنیم. بنابراین اگر بر اثر تحریم ها، صادرات ما کاهش پیدا کند، تولید نفت ما هم نیز کاهی پیدا می‌کن.  نکته بعدی درباره صنعت گاز ایران است. صنعت گاز ما عمر کمتری حدود ۵۰ سال دارد. در سه دهه اخیر ما توانستیم روند قابل ملاحظه‌ای در افزایش تولید داشته باشیم و در حال حاضر روزانه ۸۴۰ میلیون مترمکعب تولید گاز داریم.

با توجه به این آمار، ایران تا چه حد از ظرفیت ها و فرصت هایش در بهره مندی از منابع انرژی موفق بوده است؟ و تا چه اندازه ظرفیت های کشور در حوزه انرژی مغفول مانده است؟

غلامعلی پور: مصرف ۱.۵ میلیون بشکه نفت در داخل، نشان می‌دهد استراتژی کشور در حوزه تولید نفت خام، صادراتی بوده است. اما تحریم ها، اثر خود را گذاشته است. همانطور که مقام معظم رهبری تاکید داشته‌اند راه حل بی اثر کردن تحریم ها، توسعه زنجیره ارزش است. یعنی به جای خام فروشی به سمت فروش فرآورده های نفتی و محصولات با ارزش افزوده بالاتر و حجم کوچک‌تر حرکت کنیم. در عمل، بر محصولاتی که حجم کوچک‌تر دارند و تحریم پذیر نیستند، تمرکز کنیم. اما به سمت این استراتژی حرکت نکردیم.

درباره مصرف داخل هم آمار خوبی نداریم. ایران از حدود ۷.۵ میلیون بشکه نفت خام در سال ۹۹، تنها ۱۸ درصد را صادر کردیم و باقی آن را در داخل مصرف کردیم. یعنی از صد در صد تولید، ده در صد را وارد زنجیره ارزش کردیم و به صنعت پتروشیمی اختصاص دادیم.

درخصوص استراتژی توجه به زنجیره ارزش، چه اقداماتی صورت گرفته است؟ آمارهای نامناسب، از ناکافی بودن اقداماتدر این حوزه خبر می‌دهند. با توجهبه مقتضیات کشور، چه اقدامات بهینه‌ای در این حوزه می‌توان صورت داد؟

غلامعلی پور: طی ده سال اخیر افتتاح پالایشگاه ستاره خلیج فارس در سال ۹۷ در همین راستا قابل پیش بینی است. مزیت اصلی ستاره خلیج فارس، افزایش ظرفیت تولید بنزین تا ۴۰ میلیون در روز بوده است. بررسی ها نشان می‌دهند تا پیش از افتتاح ستاره خلیج فارس، ۴۰ درصد بنزین کشور را از طریق واردات تامین می‌کردیم. اما اکنون نه‌تنها واردکننده بنزین نیستیم، بلکه توانسته‌ایم صادرات بنزین هم داشته باشیم و در سال ۹۹ از محل صادرات بنزین حدود ۳ میلیارد دلار برای کشور درآمد کسب کنیم. بنابراین فاصله از خام فروشی و حرکت به سمت توسعه زنجیره ارزش، می‌توانیم تحریم ها را بی اثر کنیم و فرآورده های با ارزش بالاتر از نفت خام را صادر کنیم.

این روند حتما الزاماتی دارد. مطالعات شما و همکارانتان چه الزاماتی را نشان می‌دهد؟

غلامعلی پور: این الزامات را می‌توانیم به دو دسته تقسیم کنیم: الزامات سیاستی و الزامات اجرایی. در حوزه الزامات سیاستی، متاسفانه حکمرانی صنعت نفت و گاز کشور، دچار مشکلات اساسی است. پس از خصوصی سازی هایی که در این صنعت ایجاد شد، نماد توسعه گر، تنظیم گر و اپراتوری در این حوزه مشخص نیست. یعنی مشخص نیست هر شرکت تابعه وزارت نفت کدام نقش را به عهده دارد. در حوزه الزامات اجرایی نیز چالش هایی نظیر تحلیل بازارهای داخلی و خارجی محصولات دچار نقص هستیم.

در گام نخست باید تحلیل درستی از بازار داشته باشیم تا متناسب با آن بتوانیم زنجیره ارزش را توسعه دهیم. پس از آن مباحث مربوط به تامین خوراک است. طی یکی دو سال اخیر با توجه به مصرف بیش از حد گاز در بخش خانگی، بخشی از واحدهای پتروشیمی ما در زمستان دچار قطعی می‌شوند و ما نمی‌توانیم گاز آن‌ها را تامین کنیم. مسئله سوم، مکان یابی و بحث های طراحی هاب های شیمیایی است. طی سال های اخیر طرح های پتروشیمی در مناطقی تعریف شده‌اند که مناسب نیستند و در اصطلاح به آن‌ها پتروشیمی های بد گفته می‌شود. یعنی مکان یابی مناسب برای آن‌ها در نظر گرفته نشده است. بحث چهارم، قیمت گذاری خوراک و محصولات است. مداخلات دولت و مجلس در بحث قیمت، صنعت پتروشیمی را دچار چالش می‌کند. بنابراین ما باید یک قاعده گذاری مشخص و بلندمدت داشته باشیم تا سرمایه گذاران بتوانند با اطمینان وارد این حوزه شوند. مسئله پنجم، مربوط به نظام مالکیت است ما ما هنوز نتوانسته‌ایم مشخص کنیم چه بخش هایی از حلقه زنجیره ارزش را می‌خواهیم در اختیار بخش خصوصی و کدام بخش‌ ها را در اختبار دولت قرار دهیم. مسئله ششم، تامین مالی است. یکی از منابع مهم، بحث فاینانس های خارجی است که این فرصت را به دلیل تحریم از دست داده‌ایم. بنابراین نیاز به بازطراحی روش های تامین مالی پروژه ها داریم. نکته هفتم نیز تنظیم گری این حوزه است که همانطور که اشاره کردم پس از خصوصی سازی پتروشیمی، نهاد تنظیم گر در این حوزه را از دست داده‌ایم. مسئله هشتم مباحث لایسنس ها و فناوری است که باید شرکت های دانش بنیان را در این حوزه فعال کنیم تا به این صنعت و توسعه زنجیره ارزش آن کمک کنند.

بحث توسعه زنجیره ارزش، نشان می‌دهد که فرصت های مهمی پیش روی کشور است. آیا منابع و صنایع موجود در کشور نمی‌توانند این فرصت ها را فعال کنند؟ و حتما نیاز به تامین سرمایه خارجی است تا بتوانیم از خام فروشی فاصله بگیریم؟

غلامعلی پور: در زنجیره ارزش هر چقدر از سمت بالا به سمت پایین حرکت می‌کنیم، حجم و اسکیل سرمایه گذاری کوچک می‌شود. یکی از مدل های تامین مالی در این حوزه، ترغیب بخش پایین دست زنجیره ارزش به سرمایه گذاری در سمت بالادست صنعت نفت و گاز و توسعه میادین است. به عنوان نمونه شرکت سینوپک چین، شرکتی است که در پایین دست زنجیره ارزش سرمایه گذاری کرده است و شرکت های لاستیک سازی و رزین سازی را دارد. از سوی دیگر سرمایه گذاری خوبی نیز در قسمت بالادست یعنی تولید نفت و گاز و صنعت پالایشگاه دارد.

میزان و مکانیسم اثرگذاری تحریم در روند توسعه صنعت نفت چه بوده است؟

سلیمان پور: همانطور که در سایر حوزه های اقتصاد، تحریم اثرگذار بوده است، در صنعت نفت نیز این اثرگذاری را شاهدیم. مهمترین اثر تحریم در صنعت نفت، محدود کردن ظرفیت سرمایه گذاری در این حوزه است.

کشور ما ذخایر قابل توجهی در حوزه نفت و گاز دارد و نسبت به کشورهای همتراز از لحاظ منابع مثل عربستان و روسیه، ظرفیت بسیار بالایی برای توسعه منابع اقتصادی و سیاسی دارد. اما طی دهه گذشته که تحریم ها با محدود کردن سرمایه گذاری در این صنعت، نه‌تنها رشد توسعه منابع را محدود کرده‌اند، میانگین حجم سرمایه بلکه هزینه ها را در صنعت نفت افزایش داده‌اند.

دو عامل فناوری و مدیریت چقدر روی اقتصاد صنعت نفت اثرگذار بوده‌اند؟ آیا فناوری می‌تواند نقص های مدیریتی را پوشش دهد؟

سلیمان پور: پاسخ دادن به این سوال، سخت و پیچیده است. تکنولوژی در بسیاری موارد کمک کننده است و می‌تواند از بروز برخی مشکلات جلوگیری کند و حتی بهره وری را بالا ببرد. اما تصمیم گیری در حوزه مدیریتی معمولا آثار بلندمدتی دارد که در ابتدای اتخاذ آن تصمیم، خود را نشان نمی‌دهد و عملا فرصت استفاده از تکنولوژی برای اصلاح آن تصمیم از بین می‌رود. به طور مثال در برنامه توسعه فارس جنوبی، توسعه میادینی که از مرز فاصله داشتند دارای اولویت داشتند و سرمایه ها را در آن حوزه خرج کردیم. اما فازهایی مثل فاز ۱۱ که در مرز ایران و قطر هستند، از اولویت خارج بودند. این تصمیم اشتباه یا غیرکارشناسی بود و از دست دادن فرصتی بود که هیچ تکنولوژی نمی‌تواند آن را جبران کند. اثرات این تصمیم در بلندمدت معلوم می‌شود. بنابراین فناوری نمی‌تواند جایگزین تصمیمات مدیریتی شود. البته در برخی موارد می‌توان با استفاده از فناوری تا حدی اشتاباهات را جبران کرد و بهره برداری را در حوزه های مختلف بالا برد.  

انجام اصلاحات در حوزه تصمیم گیری یا مدیریتی صنعت نفت، می‌تواند فرآیندها را در لایه های مختلف حکمرانی انرژی تصحیح کند.

نقش دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی در توسعه و پیشرفت صنعت نفت و گاز را چطور می‌بینید؟

سلیمان پور: دیپلماسی انرژی، حلقه مفقوده صنعت نفت ماست و چرخه توسعه تولید و بهره برداری از منابع کشور را تکمیل می‌کند؛ به طوریکه بتوانیم از این منابع در راستای منافع اقتصادی و سیاسی ایران استفاده کنیم. بخش مهمی از تحریم هایی که در صنعت نفت ایران اعمال شده است، بر روسیه نیز اعمال شده است. اما اثرگذاری این تحریم ها در روسیه به اندازه ایران نبوده است. دیپلماسی انرژی روسیه با استفاده هوشمندانه از منابع انرژی، به عنوان ابزار قدرت در تعامل با کشورهای مختلف از جمله کشورهای اروپایی و شرقی عمل کرده است، اثر تحریم ها را کم کرده است و منافع اقتصادی و سیاسی خوبی نصیب روسیه کرده است. ایران در این زمینه دچار ضعف است و با وجود ظرفیت های بسیاری که دارد، نتوانسته است از فرصت ها استفاده کند.