کرونا و نگرانی های جهانی درباره اقتصاد

اعداد و ارقام نشان‌دهنده تأثیر مخرب کرونا بر اقتصاد جهانی است. به‌غیراز کسب‌وکارهای دیجیتالی، عرصه‌های سنتی کسب‌وکار نظیر گردشگری، صنعت، خدمات، آموزش و مانند آن با رکود ناشی از کرونا روبرو شده‌اند. متأسفانه پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد که بازسازی اقتصاد در جهان شاید سال‌ها به طول انجامد. در ایران هم مطالعه‌ای توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد که نزدیک به سه میلیون شغل در اثر کرونا و البته در دوره همه‌گیری از بین می‌رود. با همه این نگرانی‌ها خبر جالب برای ما در ایران این است که بر اساس مطالعات کشورهایی که درآمد مالیات بالا دارند، تأمین اجتماعی گسترده‌ای دارند و از پول ملی قوی برخوردارند، در برابر اثرات مخرب کرونا آسیب‌پذیرتر هستند!!! دلیل آن‌هم واضح است! ازیک‌طرف سنگینی بار مداوا و کنترل بیماری بر عهده بیمه‌ هاست و از سوی دیگر محدودیت‌های کسب ‌و کار، کاهش شدید درآمدهای مالیاتی را هم در پی دارد. کاهش تبادلات تجاری هم می‌تواند روی ارزش پول‌ های ملی تأثیر گذارد.

ایران، کرونا و فرهنگ بهره‌ وری

اما در ایران شرایط متفاوت است. درآمد مالیاتی پایین است و پول ملی به‌شدت تضعیف شده است. هرچند این شرایط به دلیل وجود اقتصادی که بیش از چهل سال در سایه جنگ و تحریم تحمیلی دشمنان بوده و البته بعضی سیاست گذاری ‌های ضعیف به وجود آمده است اما به‌هرحال کمک کرده است تا ما برای همزیستی با شرایط کرونا آمادگی بیشتری داشته باشیم. البته این مهیا بودن سابقه طولانی دارد. اگر فرهنگ را شخصیت یک ملت و یک تمدن بدانیم و اگر کمی به تاریخ شکل‌گیری شخصیت ایرانی‌ها رجوع کنیم مشاهده خواهیم کرد که صدها سال است ایرانی یاد گرفته در یک فلات نیمه‌خشک با کمترین امکانات بهترین فرصت‌ها را ایجاد کند. زمینه فرهنگی تمدن ایرانی و قوت ایدئولوژیکی که انقلاب اسلامی به وجود آورده شخصیت ایرانی انقلابی امروز را شکل داده است که می‌تواند رمز موفقیت کشور در عبور از کرونا به‌عنوان یک فرصت برای پیشرفت اقتصادی باشد. در چشم‌انداز جمهوری اسلامی سهم مهمی از هشت درصد رشد سالیانه اقتصاد بر عهده بهره ‌وری گذاشته شده است. بهره‌ وری یعنی انجام کار درست از طریق روش درست. به نظر می‌رسد شخصیت تمدن ایرانی اسلامی در بطن خود فرهنگ این بهره‌ وری را بر اساس بنیادی‌ترین آموزه‌های ایدئولوژیک و باورهای مشترک فرهنگی دارد.

کرونا و سناریوهای آینده بهره ‌وری ملی

اگر بپذیریم که یکی از ویژگی‌های ممتاز فرهنگ ایرانی اسلامی، بهره‌ورانه بودن آن است آنگاه بر اساس آن می‌توان الگوی پیشرفت اقتصادی و جهش تولید را هم ارائه کرد. اگر داشته‌های فرهنگی بخواهند برای یک طرح عملیاتی مورداستفاده قرار گیرند، لازم است بر اساس آن‌ها بنای نهادهای نوین و نظم و هنجار جدید نهاد. نمود نهادی و هنجاری مطالب پیش‌گفته در نظام بهره‌ وری ملی نمایان می‌شود. در سال ۱۳۹۴ پژوهشی به سفارش سازمان ملی بهره‌ وری در پژوهشکده مطالعات آینده دانشگاه امیرکبیر انجام شد که سناریوهای مختلفی را برای آینده بهره‌ وری ملی پیش‌بینی کرد. در آن زمان هنوز تکلیف برجام هم مشخص نبود اما بر اساس اینکه در طول انقلاب اسلامی اصولاً کشور با تحریم‌های ظالمانه به‌ویژه از سوی امریکا روبرو بوده، افزایش یا کاهش تحریم ‌ها یکی از اجزای سازنده سناریوهای پیش رو در نظر گرفته شد. مجموعه عوامل فرهنگی و سیاست ‌های ملی به‌ویژه در حوزه اقتصاد دو عامل دیگر سازنده فضای سناریوهای آینده نظام بهره‌ وری ملی در نظر گرفته شد. متن کامل گزارش پژوهش را می‌توانید در سایت سازمان ملی بهره‌وری پیدا کنید اما در اینجا فقط به یکی از سناریوها که نام کاروان شترها به آن دادیم اشاره می‌کنم. چراکه شرایط امروز ما نزدیک به این سناریوست. البته ممکن است بپرسید فایده داستان‌سرایی برای احتمالات پیش روی بهره ‌وری ملی آن‌هم در شرایط کرونایی چه می‌تواند باشد؟ جواب چیزی مانند فایده داستان‌های خوب برای بچه‌های خوب است! یعنی مهم‌ترین خاصیت ترسیم این سناریوها، ان‌شاءالله ایجاد آگاهی و هوشیار کردنمان نسبت به آینده‌ای است که پیش رو داریم.

در این سناریو فرض شده:

• تحریم افزایش یافته است (افزایش تحریم)؛
• مجموعه عوامل فرهنگی پویا و اثرگذار هستند (فرهنگ پویا)؛
• سیاست‌های ملی در طراحی و پیاده‌سازی موفق هستند (سیاست کارآمد).

توصیف فضای سناریوی کاروان شترها (این تصویر تخیلی، داستان‌سرایی در سال ۱۳۹۴ است و هنوز تکلیف برجام هم مشخص نبود)

«تغییر دولت در آمریکا و لابی صهیونیست‌ ها منجر به نقض توافقنامه هسته ‌ای توسط ایشان شده است. به‌تبع اقدامات متقابل ایران رژیم تحریم‌ ها با شدت بیشتری نسبت به قبل بازگشته است. اما به دلیل عملیاتی شدن برنامه جامع بهره‌ وری در کشور توسط سازمان ملی بهره‌وری و حمایت سازمان برنامه ‌ریزی کشور از عملیاتی شدن آن، ساختار سیاسی و اقتصادی کشور از آمادگی و قوام بیشتری نسبت به دوره قبل تشدید تحریم‌ ها برخوردار است. به همین دلیل در برابر تحریم‌ ها منفعل برخورد نمی‌شود و از تلاطم ارزی و تورمی شدید جلوگیری می‌شود. هرچند به دلیل تحریم، رشد اقتصادی به‌ویژه آنجایی که به تولیدات مبتنی بر واردات مرتبط است و یا در حوزه نفت محدود می‌شود.

از سوی دیگر به دلیل موفق عمل کردن تحول بنیادین در آموزش‌وپرورش نیروی نسل جوان توانمند پا به عرصه فعالیت اقتصادی و فرهنگی گذاشته و همراه با نسل پیشین که به کمک فعالیت رسانه ‌ها و سمن‌های فعال از آگاهی و پویایی بیشتری برخوردار هستند با دغدغه‌های جدی بهره‌ وری در کشور همراه شده‌اند. این وضعیت از یک‌سو به دولت اجازه می‌دهد تا پشتوانه مردمی به سیاست ‌های مقاومتی خود ادامه دهد چراکه سطح توقعات اقتصادی مردم به دلیل فرهیختگی بسیار پایین آمده است.

مجلس و نمایندگان مردم در این میان نقش ویژه‌ای را ایفا می‌کنند. ایشان به‌ویژه در حوزه‌های انتخابیه خود پشتیبان سیاست ‌های ملی اقتصاد مقاومتی هستند و نقش مهمی را در همراهی عمومی با سیاست ‌های دولت ایفا می‌کنند. لذا زمینه برای تصویب و اجرای چند طرح عمده مانند تکمیل هدفمندی یارانه‌ های انرژی و واقعی کردن قیمت آب و برق و مانند آن فراهم شده است. کاروان شترها با ساربان‌های کارکشته هنوز هم بهترین راه برای عبور از بیابان‌های سخت و سوزان هستند».

توصیف برنامه ‌ها و سیاست های جاری در سناریوی کاروان شترها

وزارت نیرو، نفت و صنعت در فضای توصیف‌شده موفق شده‌اند تا برنامه جامع و یکپارچه بهره‌ وری انرژی را در صنایع اجرا کنند. به دلیل بهره‌ وری بالا در مصرف انرژی چه در صنایع و چه در بخش خانوارها و صنایع کوچک و متوسط، درآمد اندک نفت به فروش رفته نزدیک به میزان قبل درآمد ایجاد می‌کند. سیاست‌ های توسعه فناوری ارتباطات و اطلاعات این امکان را فراهم کرده زمینه‌های جدید اشتغال به وجود آید و از طرفی به دلیل گسترش ارتباطات، بازار داخلی توانسته برای تولیدات داخلی جایگزین بازارهای خارجی باشد.

توصیف سیمای کلی بهره ‌وری ملی بر اساس شاخص ‌ها در سناریوی کاروان شترها

دو شاخص امنیت غذایی و وضعیت محیط‌زیست از وضعیت مطلوب‌تری نسبت به قبل برخوردارند. بازار داخلی به دلیل محدود شدن واردات تقاضای بالایی برای محصولات کشاورزی داخلی دارد و البته به دلیل استفاده از روش‌های بهره‌ ورانه مبتنی بر دانش و فناوری ارتباطات و اطلاعات، تولیدات هدفمند کشاورزی در کشور به این نیاز به‌خوبی پاسخ داده است. در بخش بهره‌وری سبز به دلیل موفقیت سیاست‌ های بهره‌ وری صنعتی و انرژی با کاهش شدید آلودگی‌های محیط زیستی در بخش خانوارها و صنایع کوچک روبرو هستیم اما به دلیل تحریم و کمبود فناوری‌های پیشرفته مرتبط در صنایع سنگین و یا صنایع خودروسازی برای حمایت از تولید داخلی امکان اعمال سیاست ‌های سخت‌گیرانه محیط زیستی ممکن نیست.

راهبردهای پیشنهادی برای توسعه بهره‌ وری ملی در فضای سناریوی کاروان شترها

تقویت گسترده زیرساخت‌های فناوری اطلاعات و ارتباطات با هدف تغییر الگوی بهره‌وری به بهره ‌وری مبتنی بر دانش.

پ.ن: این نوشتار توسط مازیار عطاری از بنیاد توسعه فردا با عنوان «آینده ما؛ کرونا کی تمام می‌شود؟» نگاشته شده است.