آینده نگاری الزام به حجاب در افق ۱۴۱۱

گزارش آینده نگاری اجبار به حجاب در ایران، با هدف ترسیم سناریو های محتمل در ۱۰ سال پیش رو ناظر به مسئلۀ اجبار به حجاب تدوین شده است. در این گزارش، پس از ارائه برخی اطلاعات در خصوص وضعیت فعلی حجاب در ایران، به سناریو های پیش روی این مسئله پرداخته شده است. سناریو های مذکور با استفاده از روش پیتر شوارتز و با بررسی روند های مهم و موثر بر این مسئله تنظیم شده است. در این گزارش چهار سناریوی متفاوت درباره آینده حجاب و بر مبنای دو محور بستگی؛ گشودگی فضای سیاسی و رواداری ، عدم رواداری گروه های اجتماعی ارائه شده است. در هر سناریو، وضعیت ذی نفعان این مسئله، شامل حاکمیت، موافقان و مخالفان مذهبی ، غیرمذهبی اجبار به حجاب، تشریح و براساس شاخص های مختلفی میزان رضایت هر گروه از ذی نفعان در سناریو ها بررسی شده است.

ضرورت و اهداف پژوهش

در سال های اخیر، مسئله حجاب به عنوان مسئله ای سیاسی، فرهنگی و دینی در کشور دچار چالش های گوناگونی بوده است. حجاب شکلی نمادین به خود گرفته و التزام یا عدم التزام به آن، علاوه بر معنای دینی، معنایی سیاسی نیز پیدا کرده است. شکاف اجتماعی و دو قطبی شدن جامعه از پیامدهای اختلاف بر سر قانون حجاب است. همچنین بروز خشونت کلامی و فیزیکی در ارتباط با مسئله حجاب افزایش پیدا کرده است. به دلیل جنبه دینی مسئله حجاب، نهاد دین و مراجع تقلید، در جایگاه ضلعی از مسئله، به صورت مستقیم درگیر شده و مطالبه ورود آن ها به این چالش افزایش پیدا کرده است. لذا مطرح نبودن راه حل شفاف برای چالش های قانون حجاب و افزایش تنش پیرامون آن از مختصات نامطلوب این مسئله است. با ادامه اوضاع کنونی، افزایش تنش پیرامون قانون حجاب و مطالبه اعلام موضع نهاد دین در برابر این مسئله را می توان پیش بینی کرد و در صورت افزایش خشونت، پیش بینی می شود که فشار اجتماعی بیشتری به اشخاص محجبه وارد خواهد شد. از همین رو پژوهش حاضر ضمن بررسی ابعاد مسئله حجاب در ایران به ارائه پیشنهادات سیاستی در راستای حل مسئله حجاب پرداخته است.

روش شناسی پژوهش

برای آینده نگاری در این گزارش از روش سناریونگاری پیتر شوارتز (GBN)  استفاده شده است. در این روش ابتدا روندهای موثر بر مسئله موضوع مطالعه، شناسایی می شوند. مقصود از روند سلسه ای از وقایع یا اعمال رویدادهایی است که در بازه زمانی مشخصی سیری کاهشی یا افزایشی طی کرده اند. در این گزارش، به روندها در سه حوزه عمده اجتماعی فرهنگی، سیاسی و حقوقی توجه شده است. روندها بر اساس مصاحبه های خبرگانی، شناسایی و انتخاب شده اند و حاصل تجمیع دیدگاه های خبرگان در هر حوزه می باشند.

الزام به حجاب از منظر فقه شیعه

حجاب از مفاهیم دینی است که در ادیان ابراهیمی بر آن تاکید شده است. در اغلب خوانش های سنتی موجود از اسلام و بر اساس آیات قرآن و روایات پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) و اهل بیت (علیهم السلام) اصل حجاب و مراعات آیین پوشش برای زنان و مردان مسلمان ضروری تلقی شده است. نظر رایج در فقه شیعه چنین بوده که میزان حجاب شرعی واجب برای زنان شامل تمام قسمت های بدن به جز گردی صورت و دست ها تا مچ آن هاست. صرف نظر از این موضوع پرسش مهم این است که آیا به لحاظ فقهی می توان زنان مسلمان را به رعایت حجاب شرعی ملزم ساخت یا نه؟ با بررسی آراء ۴۱ نفر از فقیهان معاصر شیعه می توان دید در این زمینه میان فقها اختلاف نظر وجود دارد که عمدتا به سه موضوع باز می گردد:

• الزام با توسل به نهی از منکر عملی: بسیاری از فقیهان بر این باورند که نهی از منکر، نهادی ثابت شده در شریعت اسلامی بوده و عمل به آن واجب است. غالب فقیهان نهی از منکر را به سه دسته قلبی و زبانی و عملی تقسیم می کنند. درباره نهی از منکر زبانی بین فقیهان اختلاف است که نهی از منکر بر نوع قلبی و عملی نیز صدق می کند یا نه؛
• الزام با توسل به قاعده عمومی تعزیرات: نهاد تعزیرات در کنار نهاد حدود در فقه اسامی، پیشینه ای طولانی دارد. غالبا تعزیر را مجازاتی نامیده اند. در مقابل حد که شامل گناهانی می شود که برای آن ها در قرآن و حدیث مجازات مشخصی ذکر نشده است. در متون دینی موجود، برای رعایت نکردن حجاب، مجازات مستقل و مشخصی اعلام نشده است؛
• ولایت فقیه و حکومت اسلامی: بسیاری از فقیهان با استفاده از دلایل دینی اثبات می کنند که فقیه ولایت دارد؛ یعنی می تواند در مواضعی با استفاده از نظر و مصلحتی که تشخیص می دهد، احکام اسامی را اجرا کند. برخی این محدوده را صرفا در قلمرو فتوا دادن و حل و فصل مسائل قضایی می دانند.

وضعیت ایران در ۱۰ سال آینده در نسبت با مسئله الزام به حجاب

آینده تحت تاثیر عوامل پیدا و ناپیدای متعددی شکل می گیرد. در این پژوهش تلاش شده است تصویری از آینده محتمل نشان داده شود. تصویری که نشان می دهد تصمیمات و اقدامات امروز چگونه فردای این سرزمین را شکل خواهد داد. صحبت از آینده، همراه با عدم قطعیت و ابهام های گوناگونی است، اما تدبیر و اندیشیدن به آینده با وجود اما و اگرها بهتر از غفلت و نگاه کوتاه مدت به مسائل یک ملت، یک دین و یک کشور است. از همین رو در ادامه به بررسی سناریوهای مختلف برای آینده حجاب در ایران پرداخته می شود.

مفاهیم محوری سناریوها

این مفاهیم عبارتند از:

• رواداری: رواداری یا تلورانس Tolerance) ) مفهومی است که ریشه آن در موضوع اختلافات مذهبی و فرقه ای قرن شانزدهم اروپاست. در بیان ساده رواداری، یعنی کنار آمدن و پذیرش افراد یا گروه هایی که از لحاظ عقاید و ارزش ها با ما متفاوت اند. حتی این گونه نیز بیان شده است که رواداری به معنای آزاد گذاشتن دیگران برای داشتن ویژگی ها یا اعمالی است که از نظر دیگران اشتباه به نظر می رسند؛
• گشودگی یا بستگی نظام سیاسی: اگر حکمرانی هر نظام سیاسی را مجموعه ای از تعاملات میان مردم و حاکمیت باشد، حکومت سیاسی باز به حکومتی گفته می شود که بر اساس قانون اساسی هر کشور، مردم نقشی فعال در تعاملات آن بر عهده داشته و از بیان هرگونه انتقاد در چهارچوب قانون و درباره حکومت، هراسی نداشته باشند. در مقابل نیز حکومت سیاسی بسته به آن شکل از حکومت گفتـه می شود کـه مردم کمترین نقش را در تعاملات فی مابین دارند و در صورت وجود نقص و اعتراض به حکومت، همواره ترس و وحشت در بین آنان وجود خواهد داشت.

انواع سناریوها

انواع سناریوها عبارتند از:

• مشت پوشالی: جامعه با اقشار مختلف از باب تساهل و تسامح برخورد می کند؛ ولی فضای سیاسی کشور تابع جریانی خاص است و همه دیدگاه ها در آن منعکس نمی شود. قانون و مجازات سختگیرانه ای برای متخلفان از قانون حجاب وضع و اعمال می شود؛ ولی مردم با پذیرش تکثر سبک های زندگی با تساهل و تسامح با یکدیگر زندگی می کنند و قوانین حجاب از مشروعیت تهی می شود. حجاب به عنوان انتخابی فردی پذیرفته شده و موجب بروز تنش و جدایی مردم نمی شود؛
• صف آرایی: مردم آستانه تحمل بسیار کمی در قبال انواع تفکرات دارند؛ ولی همه جریان ها نماینده خود را در حکمرانی کشور دارند. تحمل جامعه در برابر تفکرات متنوع، کاهش پیدا کرده و تنش به سطح سیاسی گسترش پیدا می کند؛
• همزیستی: جامعه با افکار و سبک زندگی های گوناگون مدارا کرده و همه جریان ها در حکومت نماینده دارند. مسئله حجاب به صورتی مسالمت آمیز و از طریق نمایندگان مردم و مطابق نظر اکثریت جامعه تنظیم می شود. حجاب و انواع پوشش در چهارچوب قانون، به عنوان یک انتخاب شخصی توسط مردم، پذیرفته و موجب جدایی مردم نخواهد شد؛
• آتش زیر خاکستر: فقط گروه خاصی از مردم در حکمرانی نماینده دارند و جامعه، تنوع در تفکر و سبک زندگی را تحمل نمی کند. بخشی از جامعه با پشتوانه قدرت سیاسی، بخش دیگر را سرکوب می کند و قوانین مدنظر خود را به اجرا می رساند و بخشی دیگر که در حکومت نماینده ندارند با برخوردهای تند با زنان محجبه و نمادهای دینی، قسمتی از خشم خود را بروز می دهند.

پیشنهادهای سیاستی در راستای حل مسئله حجاب

پیشنهادهای سیاستی در راستای حل مسئله حجاب شامل موارد زیر می باشد:

• نقش آفرینی محوری جامعه در حل مسئله حجاب: برای کاهش آسیب های بیشتر به حجاب، به نهادهای مدنی و مذهبی پیشنهاد می شود که خروج حداکثری حاکمیت از مسئله مدیریت حجاب را مطالبه کنند و برای برآورده کردن مطالبات بخش های مختلف جامعه در امر حجاب، فعالیت های فرهنگی مستقل را توسعه دهند؛
• به رسمیت شناختن جریان های متکثر: برچسب زنی ها و تفسیرهای نادرست از افکار و انگیزه های طرف های مختلف در مسئله انتخاب پوشش زنان، موجب بسته شدن باب گفت و گو و انسداد مسیر اندیشیدن درباره راه حل مسئله می شود. لذا پیشنهاد می شود نهادهای مدنی و مذهبی برای معرفی افکار متنوع پیرامون مسئله حجاب به جامعه تلاش کنند و موسسه ها و نهادها بخشی از فعالیت خود را به معرفی جریان های غیر هم فکر توسط نمایندگان آن جریان ها اختصاص دهند؛
• آموزش نسل آینده: معضل حجاب در ایران معاصر، برای جوانان و نوجوانان به عنوان یک مسئله مطرح است. برای جلوگیری از بروز مجدد چالش حجاب در جامعه، به نهادهای مدنی و مذهبی پیشنهاد می شود که رواداری و همزیستی با سلایق گوناگون را ترویج کنند و تصویر درست و مثبتی از مسئله عفاف را به نسل های بعدی عرضه کنند.

جمع بندی

در سال های اخیر، مسئله حجاب به عنوان مسئله ای سیاسی، فرهنگی و دینی دچار چالش های گوناگونی بوده است. حجاب شکلی نمادین به خود گرفته و التزام یا عدم التزام به آن، علاوه بر معنای دینی، معنایی سیاسی نیز پیدا کرده است. پژوهش حاضر ضمن بررسی فقهی مسئله حجاب، سناریوهای آینده حجاب در ایران را مورد بررسی قرار داده است. این سناریوها عبارتند از مشت پوشالی، صف آرایی، هم زیستی و آتش زیرخاکستر. سناریوهای مذکور با استفاده از روش پیتر شوارتز و با بررسی روندهای مهم و موثر بر این مسئله تنظیم شده اند. در پایان نیز پیشنهادهای سیاستی در راستای حل مسئله حجاب ارائه شده است که عبارتند از: نقش آفرینی محوری جامعه در حل مسئله حجاب، به رسمیت شناختن جریان های متکثر و آموزش نسل آینده.

این مطالعه در گروه بررسی های راهبردی میراث توسط علیرضا رحمانی در سال ۱۴۰۱ انجام شده است.