تحلیل و ارزیابی نماگر های مقاومت اقتصادی ایران (اقتصاد مقاومتی)

بر اساس سیاست‌ های کلی اقتصاد مقاومتی، مقاومت اقتصادی ایران در ۹ سرفصل یا شاخص کلان قابل تحلیل و ارزیابی است. این شاخص‌ ها عبارتند از: «بودجه و اقتصاد کلان، اقتصاد دانش‌ بنیان، امنیت غذایی، تولید ملی، اقتصاد بدون خام‌ فروشی، تنوع مبادی تامین واردات، بهره‌ وری، توسعه صادرات، کارآفرینی و فضای کسب‌ و کار». بررسی داده‌ ها و آمارهای معتبر ملی و بین‌ المللی نشان می‌دهد که روند مقاومت اقتصادی کشور در سال‌ های ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۷ در ۲ شاخص اقتصاد دانش‌ بنیان و امنیت غذایی صعودی، در ۶ شاخص نزولی و در یک شاخص نوسانی بوده‌ است.

ضرورت و هدف پژوهش

اکنون بیش از ۵ سال از ابلاغ سیاست‌ های کلی اقتصاد مقاومتی می‌گذرد و به نظر می‌رسد زمان ارزیابی میزان پیشرفت کار فرارسیده‌است. هدف این مطالعه تحلیل روند نماگرهای مرتبط با اقتصاد مقاومتی در حوزه اقتصادی، بازرگانی، صنعتی و… بر اساس داده‌های رسمی و معتبر ملی و بین‌المللی در بازه زمانی سال‌های ۹۲ تا ۹۷ است.

شاخص‌ های کلان مقاومت اقتصادی

در این مطالعه، وضعیت اقتصاد مقاومتی در کشور در ۹ سرفصل یا شاخص کلان ترسیم شده‌است. این شاخص‌ ها عبارتند از: بودجه و اقتصاد کلان، اقتصاد دانش‌ بنیان، امنیت غذایی، تولید ملی، اقتصاد بدون خام‌ فروشی، تنوع مبادی تامین واردات، بهره‌ وری، توسعه صادرات، کارآفرینی و فضای کسب‌ و‌ کار. در ادامه وضعیت هر یک از شاخص‌ ها بر اساس نماگرهای مرتبط با آن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.

1. بودجه و اقتصاد کلان

بودجه عمومی کشور همچنان به نفت وابسته‌است (منفی). اگر چه اندازه دولت و هزینه‌ های آن کاهش یافته‌است (مثبت)، اما درآمدهای مالیاتی و سایر درآمدهای غیرنفتی دولت به تنهایی جوابگوی حتی هزینه‌ های جاری دولت نیز نیست (منفی). بنابراین روند شاخص «بودجه» نوسانی (نه مثبت و نه منفی) ارزیابی می‌شود.

2. اقتصاد دانش بنیان

«شتاب» رشد تولید علم در کشور در سال‌های ۹۲ تا ۹۷ کاهش یافته‌است (منفی). با این حال عدد نهایی تولید علم و سهم درصدی ایران همچنان افزایشی بوده‌است (مثبت). شاخص شدت تحقیق و توسعه رشدی نداشته‌است (منفی)، اما شاخص جهانی نوآوری برای ایران رشد نشان می‌دهد (مثبت). سهم صادرات خدمات فنی-مهندسی از کل صادرات غیر نفتی روندی نزولی داشته‌است (منفی). به صورت کلی، روند کلی شاخص «اقتصاد دانش‌ بنیان» صعودی (مثبت) ارزیابی می‌شود.

3. امنیت غذایی

ضریب خود کفایی کشاورزی در طی سال‌های ۹۲ تا ۹۷ ابتدا روندی کاهشی داشته، اما در سال ۹۵ افزایش یافته است (مثبت). در محصولاتی همچون گوشت مرغ و گندم، کشور به خود کفایی رسیده‌است (مثبت). اما در محصولاتی همچون دانه‌ های روغنی و نهاده‌ ها وابستگی زیادی وجود دارد (منفی). شاخص میزان ذخایر غذایی کشور در حالت کلی روندی افزایشی داشته است (مثبت). بر این اساس، روند کلی شاخص «امنیت غذایی» صعودی (مثبت) ارزیابی می‌شود.

4. تولید ملی

صنعت و کشاورزی کمتر از یک چهارم اقتصاد (منهای نفت) کشور هستند (منفی). شاخص تولید صنعتی در سال‌های ۹۱ و ۹۲ نزولی بوده اما در سال ۹۶ رشد داشته است (مثبت). سهم صنعت در اشتغال کشور به صورت مستمر کاهش یافته است (منفی). ارزش واردات کالاهای مصرفی و نیز سهم آن از کل واردات افزایشی بوده است (منفی). کالاهای ساخت ایران در طول سال ۲۰۱۶ تا ۲۰۱۷ نه تنها بار روانی مثبت در مخاطبان جهانی پیدا نکرده، بلکه باعث افت ذهنیت مشتریان نیز  شده‌است (منفی). بنابراین روند کلی شاخص «تولید ملی» نزولی (منفی) ارزیابی می‌شود.

5. اقتصاد بدون خام‌ فروشی

در طول سال‌ های مورد مطالعه سهم مستقیم نفت در اقتصاد کاهش یافته‌است (مثبت). اما در سال‌های ۹۳ به بعد بخش قابل توجهی از رشد اقتصادی ناشی از نفت بوده و نشان می‌دهد که رشدی نا متوازن و البته نامولد در اقتصاد ایجاد شده‌است (منفی). خام‌ فروشی نفت در سال‌های ۹۲ تا ۹۵ رشد قابل توجهی داشته‌است (منفی). سهم ایران در پالایش نفت جهان کاهش جدی یافته و وابستگی به خارج از کشور در تامین فرآورده‌ های نفتی بیش از ۳۰۰ درصد رشد داشته‌است (منفی). تولید و صادرات پتروشیمی در طی سال‌های ۹۲ تا ۹۶ رشد وزنی و ارزشی داشته‌است؛ اگر چه محصولات نسبتا ارزان‌ تر (همچون کودهای شیمیایی) یا بخش‌های کمتر سودده توسعه یافته‌ اند (مثبت). در نتیجه، روند کلی شاخص «اقتصاد بدون خام فروشی» نزولی (منفی) ارزیابی می‌شود.

6. تنوع مبادی تامین واردات

به رغم تاکید سیاست‌ های اقتصاد مقاومتی بر افزایش تنوع‌ مبادی کالاهای وارداتی، این مبادی بیشتر متمرکز  شده‌اند، به گونه‌ای که سهم مجموع چند مبدا اصلی افزایش یافته‌است (منفی). سهم کشورهای اروپایی همچون ایتالیا و آلمان نیز افزایش یافته‌است که با توجه به احتمال سردی اروپا در روابط دیپلماتیک می‌تواند مخاطره آفرین باشد (منفی). بر این اساس، روند کلی شاخص «تنوع مبادی تامین واردات» نزولی (منفی) ارزیابی می‌شود.

7. بهره‌ وری

سهم بهره‌ وری عوامل تولید کشور از رشد تولید ناخالص داخلی بسیار پایین‌ تر از متوسط کشورهای توسعه یافته‌است (منفی). بهره‌ وری عوامل تولید تاثیر چندانی در رشد اقتصادی نداشته‌است و به اهداف مورد نظر نرسیده‌است (منفی). کل تلفات بخش انرژی کشور ۱۳ درصد افزایش داشته‌است (منفی) و سرانه مصرف انرژی در بخش خانگی نیز رشد داشته‌است (منفی). بنابراین روند کلی شاخص «بهره‌ وری»، نزولی (منفی) ارزیابی می‌شود.

8. توسعه صادرات

صادرات غیر نفتی با احتساب میعانات گازی رشد قابل توجهی داشته‌است (مثبت)، اما سهم صادرات غیر نفتی از کل صادرات رشد قابل توجهی نداشته‌است (منفی). میل به خام‌ فروشی در صادرات غیر نفتی افزایش یافته‌است (منفی). سهم صادرات کالاهای صنعتی (بدون پتروشیمی و میعانات گازی) از کل صادرات غیر نفتی کاهش مداوم داشته‌است (منفی). ارزش صادرات کارگاه‌ های صنعتی نسبت به ارزش مواد اولیه و کالاهای واسطه‌ ای وارداتی آنان در حال کاهش است و از ۳ برابر به ۲ برابر کاهش یافته‌است (منفی). سهم صادرات محصولات کشاورزی و صنایع دستی به خصوص فرش دستباف هم افزایش چندانی نداشته‌است (منفی).

بیشتر بازارهای بالقوه صادراتی مورد غفلت بوده و میزان صادرات به آن‌ها به مراتب کمتر از ارقام مورد انتظار است (منفی). بازار داخلی کشورهایی همچون قزاقستان و روسیه علی رغم آنکه مسیر صادراتی کالاهای ایرانی به دیگر کشورهای جهان هستند، پذیرای کالاهای ایرانی نیستند (منفی). میزان صادرات ایران به کشورهایی دارای قرابت سیاسی همچون عراق، سوریه و روسیه بسیار پایین است (منفی). در نتیجه، روند کلی شاخص «توسعه صادرات» نزولی (منفی) ارزیابی می‌شود.

9. کارآفرینی و فضای کسب و کار

اگر چه به طور کلی ایران از جایگاه مطلوبی در شاخص بین‌ المللی کار آفرینی برخوردار نیست، اما رتبه جهانی و منطقه‌ ای ایران در حوزه کارآفرینی در سال‌های اخیر در حال بهبود بوده‌است (مثبت). این در حالی است که وضعیت بیشتر مولفه‌ های موثر بر فضای کسب‌ وکار ایران در سال ۹۷ نامساعد تر شده است (منفی). بنابراین روند کلی شاخص «کار آفرینی و فضای کسب‌ و کار» نزولی (منفی) ارزیابی می‌شود.

جمع بندی

در این مطالعه شاخص‌ ها و نماگرهای ترسیم‌ کننده وضعیت اقتصاد مقاومتی در بازه زمانی سال ۹۲ تا ۹۷ در ۹ سرفصل یا شاخص کلان مورد ارزیابی قرار گرفت. خلاصه نتیجه ارزیابی به ترتیب زیر است:

1. بودجه و اقتصاد کلان: نوسانی
2. اقتصاد دانش‌ بنیان: صعودی
3. امنیت غذایی: صعودی
4. تولید ملی: نزولی
5. اقتصاد بدون خام‌ فروشی: نزولی
6. تنوع مبادی تامین واردات: نزولی
7. بهره‌ وری: نزولی
8. توسعه صادرات: نزولی
9. کارآفرینی و فضای کسب‌ وکار: نزولی

این مطالعه در اندیشکده برهان با سرپرستی محمد جواد اخوان در سال ۱۳۹۷ انجام شده‌ است.

محصولات مرتبط: